Очерк

Давдан улан тувмай, къайгъы тува деп уллуларыбыз негьакъ айтмагъан. Гертиден де, Уллу Ватан дав кёп-кёп аналаны улутду, бозлатып, чёгелендирди. Нечакъы ожакълагъа къара къайгъыны къопдуруп, ала-пелекет салды.

Жагьлыгъындан чартлап барагъан уланлар, къуймурлугъундан тёгюлюп гелеген къызланы танглама булкъалагъа юрюп, яшав къайнап турагъанда, халкъны эсер-месер этип дав башлана. Гьар ожакъдан менмен деген мелте йимик уланланы военкомат чёплеп-чёплеп асгерге чакъыра. Чакъырыв эрпелили Айзанат баживню къапуларына танкъ этип, къыргъый ойнатагъан, майданда ат чапдырагъан уьч исбайы уланы Абдулла, Абдурашит, Абдулатипни алып гете.

Ортанчысы Абдурашит агъав Хасавюртдагъы педагогика училищени янгы битдирип тура болгъан. Айзанат бажив буса орамны башында уьч де уланны артындан бозара къала. Олар къайда гетгенни, не болгъанны ким биле, бир илли-инсан билмей. Амма огъар къысмат янгыз Абдурашитден къайры, бирисилерин гёрме буюрмай.

Бугюнлерде асил ожагъында сав-саламат яшап турагъан Абдурашит агъавдан къайры, дагъы давну ветеранлары къалмагъан.

Мен Эрпелиге Абдурашит агъавланы ожагъына баргъанда, къонакълагъа эшиклери герилип ачылгъан эди. Абдурашит агъавубуз, уьюндеги диванында оьрге багъып ятып, савлай оьмюрюн башындан гечиреген йимик гёрюндю. Барысы булан сорашып, Абдурашит агъавну къысматы гьакъда жанлы лакъыр этме гиришдик. Уллу уланы Абдуллабек терен тыныш алып лакъырны башлай:

–Атабыз Балтыкъ денгизни къырыйындагъы Эстонияда Моонзунд архипелаггъа тюше. Гьона, шо ерде атабыз учун да дав башлана. Шо бойдагъы Моонзунд архипелаг немислер учун да бек онгайлы, агьамиятлы ер болгъан. О саялы шонда гючлю дав юрюлген. Бизин асгерлер Сааремаа (Эйзель) атавну къолундан чыгъармай, оьлебиз де, къалабыз деп душманлагъа къаршы ябуша. Шондагъы гючлю ябушувдан сонг полкунда къалгъанланы Рязань шагьаргъа алып гелелер.

Душманны гюллеси енгип болмагъан тавакаллыгъы булангъы Абдурашит агъав, оьзюню Ватаныны алдындагъы борчун къаравулда кютме уруна. Олар ерлешген Рязандан гюнбатышгъа багъып айлана якъны да зангыртып дарманлар, савут, тарыкъ-герек алып барагъан поездлер оьте. Бир гюн шо ерге гелип бир поезд токътай. Ол шогъар тикленип турагъанда, ону ичинден биринден-бири лётю жагьиллер тюшюп гелегенин эслей. Олагъа тергев этип, булар кимлер экен деп къулакъасып къарай. Шо вакътиде авар тилде сёйлейгенлени тавушу къулагъына чалынып гете. Аявлу элинден биревню сама ким гёрер эди деп умут этип турагъан Абдурашит агъав сувгъа гьанкъыгъандай, гелип-салып тувра оланы уьстюне багъып тюзлене. Янына тезликде етишип, салам берип: «Яхари уланлар, къайдан гелгенсиз?» – деп сорай. «Дагъыстандан»,–деп бары да бирче жавап бере. Сююнмекликден Абдурашит агъавну башы кёкге тие. Сонг ол, эс табып: «Гьы, къоччакъларым, айтыгъыз чы, сизин арагъызда Буйнакскиден гьеч бирев де ёкъму?» – деп сорай. Олар бир-бирине къарап: «Неге болмай, воллагь бар. Абдулла деген бир улан бар»,– деп жавап къайтаралар. Ону эшитгенде, челтирни ичинде там-ташгъа урунагъан къуш йимик, Абдурашит агъавну юреги алгъасап чалт урма башлай. Алдына-артына да къарамай, бир ягъадан бар халкъгъа зем этген кюйде, поездге гирип гете. Къараса, агъасы Абдулла къаршы алдына гелип токътап къала. Экевю де бир-бирин гёргенде, манг болуп, къуванчлыкъдан гёзлери жыжымлар йимик яныв бере. Абдурашит агъай, бирден сесгенип: «Агъайым!» – деп, къычырып, къысып къучакълап, экевю де бир-биринден айрылмай бираз тура.

Абдуллабекден бу хабарны эшитгенде, къумукъланы бырынгъы «Агъасына къолун берген иниси» деген йыр мени оюма гелди. Гьасили, олар нечигин, несин сорап, бир-бирини гьалын-гюнюн билген сонг, агъасы янына харманып, къашыгъын чыгъарып: «Инивюм, мени жан азыгъым, Аллагьны ишин билмеймен, не буюргъан, не язгъан. Дав майданда къалсам да, къалмасам да, шу мени къашыгъымны эсделикге абайыма элтерсен», – деп, къашыкъны тутагъан ерине тапанча булан уруп тешик этип узата. Шо аралыкъда поезд де тербенип ёл алма башлай. Бары халкъ тарланып, агъа-иниден гёзлерин айырма болмай. Поезд гёрюнмейген болгъанча кирпик къакъмай, бир-бирине бозаргъан кюйде туралар.

–Сонг не болгъан дагъы, агъасы да, иниси де давдан къайтмай къалгъанмы? – деп сорайман уланына. Ол, кюстюнюп: – Воллагь, олагъа бери къайтма буюрмагъан. Агъасы Абдулла да, Абдулатип де белгисиз тас болгъанлар, къайда къалгъан буса да билмейбиз. Тек 64-нчю йылда, Украинаны Жёлтое деген юртунда иниси Абдулатип, къардашлыкъ къабурларда гёмюлген деп билдирив кагъыз гелди. Мени эсимде бар атамны кёп йылланы узагъында муаллим болуп ишлеген Абуталип деген иниси шонда барып да гелди. Ону ондагъылар кёп арив къаршылагъан, шонда пеленче адам къардашлыкъ къабурлагъа гёмюлген деген кагъызлар чыкъгъан. 2-3 йыл алда буса, Буйнакскиге уллу агъасы Абдулла Алиев тюгюл, Абдурагьманов деген фамилия булан юрюле болгъан деп кагъыз гелген. О дюрмю, тюгюлмю ону да биз мекенли билмейбиз.

Къысмат Абдурашит агъайны бары якъдан дегенлей сынай. Ржевско-вязамские деген немислер елеген ерни гьужум этегенде, Абдурашит агъавну бутуна яра тие. Шонда ону Польшадагъы госпитальгъа алып гетелер. Бары да якъдан чыныкъгъан Абдурашит агъав бутуну яман авруйгъанына кант этмей, ягьланып чыдай. Бир вакъти бутун гесип тайдырмаса бажарылмай деп сёйлейгенлени оьзюн де титиретип гетген тамаша лакъырын эшитип къала. Шо ерде дагъы чыдап болмай: «Бир тийип къарагъыз чы, мен сизин оьлтюрмесем», – деп къатты кюйде буварыв эте. Нечик-алай да, ону насибине бизин хирургубуз ёлугъа. Огъар ювукъ адамына йимик сырын чечип, нечик де бутун къутгъарма амал бола.

– Сизге, яшларына, агъайыгъыз кёп затны хабарлагъандыр. Ону юрегине чинк де бек таъсир этген не йимик агьвалатлар эсинде къалгъан экен, – деп сорайман лакъырыбызны давам эте туруп ону уллусу Абдуллабекге:

–Гертисин айтсам, – деп, уланы сабур-саламат кюйде лакъырын узата,–атабыз бизин ончакъы давну гьакъында хабарлама сюймей. Ярасына туз къуягъандай юреги ачытып гете буса ярай. Биз, яшлар, илинип къалагъангъа бир-бир де терен ойгъа батып, давну бир нече мюгьлетлеринден эсге алгъан.

–Шоланы айтайым. Польшадагъы инг де айтылынгъан Аушвиц деген оьлюню концлагерини къапуларын дав ёлдашлары булан бирче атабыз ачгъан. Атабыз айтгъан кюйде, шонда жагьаннемни азабын чегип, савлай яллагъан адамланы этини, тюклерини ийиси 10 чакъырым ариде де билине болгъан. Шону къапуларын да ачып, ичине гирелер. Шонда тёбе-тёбе болуп ярты яллагъан адамлагъа, оланы сюеклерине урунуп, солдатлар артгъа багъып къакълыгъып гете. Печлени ичиндеги адамланы, гьарасатланы гёргенде, асгерчилени бирлери эсден тайып йыгъыла. Шондагъы къаракъыяматны нечик гётережегин билмей, къыйналмакълыкъдан солдатланы бирлерини башлары аз заманны ичинде къар басгъандай аппа-акъ болуп къала. Нечесе минглер булангъы адамланы ютгъан шо лагер. Алты саны сав адам чыдамасдай нечакъы къыйын гёрген. Шонда къырылгъан чакъы халкъны суалы-гьисабы да ёкъ деп, атам бек ичибушуп бир нече керен де айтгъан.

Къоркъув не экенни билмейген Абдурашит агъав ёлдашлары, оьзю къуллукъ этеген 754-нчю гаубичный артиллерия полк булан немислер къамавгъа алгъан Ленинградны да азат этгенлер. Ол «дорога жизни» деген ёл булан Ладога кёлден оьтюп, къамавгъа тюшгенлеге ашамлыкъ етишдирген.

Атасыны давда гёрген къайгъысын-дертин ичине салып, топлап тургъан къызы Узлипатны, гьислери гьакип, бизин лакъыргъа къошулду:

–Атабыз кепсиз болмагъан буса, сизин булан ерине етишдирип лакъыр этежек эди. Ленинградны немислерден азат этегенде, подваллардан нечакъы адамны чыгъарып машинлеге юклеген. Шонда гьар абат да йимик адамланы сюеклерине сюрюне болгъанлар. Агъарып, гьалы-гьавкъаты битгенлени Ладога кёлден узатып, бери янгъа чыгъаргъанлар.

Узлипат лакъырыбызны бёлюп, ариги уьюне гирип гетди. Къарайман, къолунда алды медаллардан ярыкъ береген Абдурашит агъавну костюмун алып, яныбызгъа гелди.

–Шу агъайыбызны инг де сыйлы савгъаты,–деп «Къоччакълыгъы учун» («За отвагу») деген медальны гёрсетди.

–Къайсы игитлиги учун берилген экен? – деп огъар багъып бурулдум.

–Атабыз гьар заман Эстонияны топурагъындагъы Моонзунд архипелагдагъы немислер къуршап алгъан Сааремаа атавну гьакъында айтып гелген. Шону душманлардан тазалап, арчымакъ учун сувну уьстюнде этилген ялдан ари багъып чыкъма тарыкъ болгъан. Шону немислер атылтып къоя. Шонда хыйлы заман кёп гючлю оьжетли дав юрюле. Фашистлени пулемётчиги токътавсуз гюллелени явдуруп къоя. Кёп адамыбыз къырыла, бирлери сувгъа батыла. Бизинкилер бек къыйынлы гьаллагъа тюше. Сонг атабыз къуллукъ этеген 754-нчю гаубичный артиллерия полкгъа сиз нечик сюйсегиз шо атавгъа чыгъып пулемётчикни дагъытма тарыкъсыз деп буйрукъ берип къоя. Янгур йимик явуп турагъан гюллелеге де чул бермейли, багъаналаны, аркъалыкъланы бир-бирине байлап, янгыдан шо сувну уьстюнде ял, аркъа къуралар. Кёп къыйналып, ариги янгъа, Сааремаа (Эзель) атавгъа чыгъалар. Октябрни 23-нде 44-нчю йыл атабыз гиреген 754-нчю гаубичный артиллерия полк ахырынчы гезик шонда гьужум эте. Агъайыбыз, пулемётчик атышагъан ерге багъып савутун тюзлеп, танклагъа къаршы къолланагъан пушканы атып ёкъ эте. Душманлар кёп уллу тас этивлеге тарый.

Душманланы къапуларын къагъып, силкиндирген, биревден де бюдюремей Сааремаа атавну азат этивде гёрсетген игитлиги учун ефрейтор Абдурашит агъав Алиевни 44-нчю йыл октябр айны 29-нда «Къоччакълыгъы учун» деген медаль булан савгъатлайлар. Абдурашит агъав башындан ахырына ерли давну отун, ялынын таптап, ону къара агъусун сезип, эр намусун, элин, дос-къардашын, халкъын ер этмей, 1946-нчы йыл оьзюню ожагъына къайта, анасыны къучагъына сыйына.

Шо 1946-нчы йыл Абдурашит агъав уьюне къайтгъанча, яраланып, госпитальда ята. Шонда Прибалтика Дав округну асгерлерини командующийи, эки керен СССР-ни Игити, армияны генералы, сонг маршал болгъан И. Баграмян ва Прибалтика Дав округну асгер советини члени, генерал-лейтенант М. Рудаков Абдурашит агъавну уьстюне барып, огъар оьзлени къоллары салынгъан баракалла кагъызны тапшургъан ва ону гёнгюн хошландыргъан.

Баягъы, исбайы, начарсув бойдакъ улангъа къызлар сайлама заманы етише. 1948-нчи йыл Эрпели юртда гёзелликге, яхшылыкъгъа айтылгъан Умужат деген мелте йимик къызъяшгъа къармакъ ташлай. Шо 48-нчи йылдан тутуп, бугюнлеге ерли яшавну нечесе айланмаларындан, аркъа- торкъасындан бирче абатлап, бир-биревге аркъатаяв болуп, халкъ сукъланардай ожакъ къуруп, 6 яшны да тарбиялап, татывлукъда яшайгъанлы бу йыл 70 йыл битди. Гёз тиймесин, машаллагь. Бу сыйлы тарх да – бир адамны оьмюрю. Умужат баживге нечик къошулгъан эдигиз деп сорап къарайман.

–Умужат бажив, сиз булкъагъа да барып, Абдурашит агъавну гьайтын алып къошулгъан бусагъыз ярай. Шолаймы, булкъада табушдугъузму?

–Шолай болуп къалды,– деп нюр йимик ярыкъ береген юзю иржайгъан кюйде, жанлы лакъырыбызны узатма башлады. – Бир гюн къурдашым, бизге гелип, анабызгъа Умужатны хоншуларыбызны булкъасына бакъдырсагъыз ярамаймы деди. Олар бизден кёп йыракъ да тюгюл эди. Анабыз изну бергенде, къурдашым булан бирче шо юн булкъагъа гетдик. Бу да къурдашы булан булкъагъа гирип гелди. О заман мен бир затны да англамай эдим. Не англайым дагъы, 16 йыллыкъ къызъяш. Булар къыз къарама сюйген болгъандыр дагъы. Шонда экевю де бийидилер. О заман улан да, къыз да бир-биревге сёйлемей эди, адилсиз затлар да ёкъ эди.

Булкъада гьайт бере эди чи. Биревлер гьайтгъа къурсагъынг кюлден толсун деп жаваплана эди. Башгъалары сен айтгъан къайдан болсун дей эди. Мен де шо гюн айтгъанынг болсун деп жавап берген эдим. Мен чи ону магъа деп айтмагъан эдим. Энни яшавунгда сен айтгъан кюйде болсун деген маъна да, ёрав гьисапда айтайым деген гьакъыл гелгендир дагъы. О да сююнюп, чыгъып гетди. Дагъы о да сёйлемеди. Артда къарайман, гелечилер геле. Абдурашит о заман сельсоветни секретары эди.

–Умужат бажив, сиз эрге барагъанда не опуракъ гийген эдигиз, акъ капот гийдигизми?–деп, арадан-ягъадан масхаралар эте туруп, гьар тюрлю сорав берип иштагьландыраман. Ол да мени арив англап, кюлей туруп:

–Бек арив шал капотум бар эди. Бу гиши о якълардан анасына эки тюрлю шал да салып посылка этип йиберген къумачлар эди. Сонг, не билейим, таза териден этилген туфлилери, дагъы да нече тюрлю алагъожасы да булан гелешме гелген эдилер. Гелин болуп барагъанда, шо шал къумачдан къысгъа капот этип гийдим. Алда башыбызгъа китай явлукъ байлап, ону уьстюнден де гюлмелли сала эдик. О заманлар зурнай да, накъыра да согъуп, яхшы уллу той эте эди. Эрени-къатыны булан орталыкъдан таймай, масхарасы-иланкъысы булан бийий эдилер. Воллагь, доммайлар да болуп, бары халкъ шайлы завх этип, кёп гючлю йыбав бола эди.

Умужат бажив заман-заман гьайран яшлыгъыны чечекли дюньясында гезейген йимик илиякълы иржайыву булан ойгъа бата эди. Гьали буса тойланы да, бир-биревню арасындагъы татывлукъ, къатнав сёнюп барагъангъа бек талчыгъып, эки сёзюню биринде: «Гьали олай затлар оьлген. О заманлар бары адам бир йимик яшай эди. Гьали буса биревлер бай, биревлер ярлы, биревлер оьктемлигинден орамлагъа сыймай, ярлы гишини ушатмай, сан этмей. Яхшы бусанг да, таза къуллукъ этсенг де пайда ёкъ. Ким де оьрбюз деп ойлаша», – дей.

Умужат баживню гьалиги яшавубуздагъы адамланы арасындагъы татывлукъ бузулуп барагъангъа ичибушуп, гёнгюлсюз болгъанын гьис этип, оьзюмню соравум булан ону мелте йимик чагъына, яшлыгъына къайтарма къарайман.

– Бажив, уьйленегенде акъ капот гиймегенигиз англашылды. Гелин болуп, негер минип бардыгъыз, оьгюз арбагъа мингенми эдигиз?–деймен. Янгыдан кюлей туруп:

–Менден эслилер кёбюсю агъач арбагъа минип баргъан. Мени девюрюмде пургон булан алып бара эди. Бу гиши о заманда сельсоветни секретары эди чи. О йылларда ЗАГС этмесе де къоймай эди. 18 йыл битмесе де ярамай эди. Суд эте эди. Магъа буса 16 йыл битген эди. Йылларымны уьстюне къошуп 18 йыл этген. Пургонгъа да миндирип, мени ЗАГС этме алып бара. Жагьиллер алдыбызны къыркъып, шынжыр булан бегитип токътагъан. Гьаракъы яда акъча бермесенг, оьтме къоймай. Шолай адат бар эди дагъы. Олардан да парахат болуп, пургонубуз, несибиз булан тюппе-тюз кансаралгъа гетдик сельсоветни абзарына ЗАГС этмеге. Шонда Абдурашит оьзю этди ЗАГС-ны да. Шо ерге савлай юрт жыйылгъан эди. Абдурашит, оьз оьзюне нечик ЗАГС этер экен деп къарама гелген эди. Бирлери терезелерине къапланып къарай. Мени алып барагъан абай къатын анамны эркъардашындан къалгъан къатын эди. Огъар Ухти дей эдилер. ЗАГС-да: «Ухти, бугъар не болгъан, неге гелин бёттёбен бакъгъан, Къуран охуйму», – деп масхаралар этме башладылар.

Биз жанланып лакъыр этегенде, Абдурашит агъав диванда оьрге де багъып, хах болуп тура эди. Тойну гьакъындагъы хабарыбыз къызышып турагъанда, башын да гётерип: «Кимни тоюн айтасыз?» – деп сорама ол да болду, барыбыз да кюлемекликден йымышап къалдыкъ. Машаллагь агъавгъа, бизден де хантав тюгюл экен деп ойлашдым. Сонг Умужат баживге:

– Бажив, Абдурашит агъав оьз оьзюне ЗАГС этегенде не деп сорады дагъы?–деп ондан жавап къаравуллайман.

–Сорамаймы? Умужат, сен мени сюемисен яда сюймеймисен, сен разилешмесенг, мен мунда язып болмайман деди. Сен рази тюгюл бусанг, мунда язылмай дей эди. Бары халкъ вах-вах деп бир кюлкю чыгъарып къойду. Шо заман мен абай къатынны капотун тарта эдим, о чу мени биябур этди, юрю гетип къалайыкъ деп. Шолай масхаралар да этиле эди алдын,– деп шып болуп олтурду.

Лакъыр арада Абдурашит агъавну бирдагъы асил, оьзден хасияты мени бек гьайран этди. Уллу Ватан давну ортакъчысы деп огъар пачалыкъны янындан машин, квартир бере болгъан. Ол давну отунда агъамны да, инимни де тас этип, машинни де, квартирни де алмагъа мени намусум нечик къабул эте деп, олардан къол чая. Гёремисиз, нечик ол мал-матагьгъа дамагьланмагъан. Шо савгъатланы берегенликни оьзюню намусун ер этегенге гьисаплагъан.

Машаллагь, 70 йыл бир-бирини кепин бузмай, бир-бирин абурлап, сыйлап, бир-бирине жаны авруп яшамакъ уллу насип тюгюлмю? Сююнчден, татывлукъдан, берекетден, тазалыкъдан, гьалаллыкъдан, сав-саламатлыкъдан «къайнайгъан» ожакъда биринден-бири тизив 6 авлет тува, оьсюп гьариси оьз ерин таба. Уллу уланы Абдуллабек ва къызы Узлипат Ставраполда эки оьр охув ожакъны битдирген. Бириси къызы Бурлият Магьачкъалада оьр билим алгъан. Абдулатип деген уланы буса, атасыны къысматын такрарлагъан йимик, Афгъанистан давларда къоччакъ кюйде ябушуп, оьзюню эр намусун кютюп къайтгъан. Абдурагьман да алай арив ожакъ къуруп яшап тура.

Тек гьар заман яшавда биз сюеген кюйде болмай. Къуванчлар булан бирче, къайгъылар да яннавурубузда юрюй. Азирейил хапарсыздан Абдурашит агъавну, Умужат баживню къапуларын къагъып, Юсупбек деген уланы гечинип, оланы абзарына къайгъы къона. Аллагьдан гелгенге не амал, шо къара гюнню де гётерме тюше. Баланы баласы балдан татли дегенлей, бугюнлерде олар торунларындан сююнюп, оьктем болуп туралар.

Авлетлерини яшлары Марат, Абдурашит де асгер борчун кютегенде «За отвагу» деген медаллар булан савгъатлангъан. Бириси торуну Рустамгъа да Мышыгъышда миналаны тазалайгъанда игитлик этгени учун «Къоччакълыгъы учун» деген медаль тапшурулгъан.

Гьар ожакъны оьзлени тухум тереги бола. Абдурашит агъавну, Умужат баживню тайпа-тухум тереги яшавда гёрмекли ерни тутгъан. Ону оьзден бутакълары кёкню чинк де бийигине ерли созулуп, таза гезей, тамурлары да кёп теренге гетген. Оланы мекенлешип орнатылгъан асилликни, намуслукъну, къоччакълыкъны, берекетликни белгиси болгъан тухум тереги бир заманда да къажымажакъгъа инанаман.

 Амин.