Уллу Ватан давну къагьрулу йыллары бир заманда да унутулма болмай. Наслудан-наслугъа берилеген шо «эстафета эсделик» деп айтма да ярайгъан патриот ругь байлыкъны гючю осаллашма тюшмейгени де белгили. Шо янындан асгерлик макътавну музейлери хыйлы пайдалы иш юрютегенни де айрыча эсгерме тарыкъ деп эсиме геле. Буйнакск шагьардагъы шолай музейни директору Абдулла Магьамматов кёп йылланы узагъында яш наслуну патриот ругьда тарбияламакъ учун умпагьатлы хыйлы иш эте. Ону яхшы таныйгъан адамлар билелер, ол музейге ёлбашчылыкъ этип де, макъалалар, китаплар язып да оьзюгер берилген борчну гьеч ким багьана тапма болмас йимик бютюн этип яшавгъа чыгъарагъан жигерли адам экенни.
Музей шагьардагъы ва райондагъы охув ожакълар булан тыгъыс байлавлукъ тутуп гьаракат гёрегени бу идараны иши мекенли къурулгъанны арив исбатлайдыр. Дагъы башгъа затлардан къайры да, Абдулла Магьамматов узакъ йыллар бою Буйнакск районну ТОКС деп айтагъан къурумуна да бажарывлу кюйде ёлбашчылыкъ эте. Ону сиптечилиги булан этилген кёп санавдагъы ахтарыв ишлер де сукъланар йимик гьасиллер де бере.
Буйнакск шагьарда булай гёрмекли музей къурулмакъны биринчилей ону директору Абдулла Магьамматовну гьаракатчылыгъы булан байлавлу этип айтмакъны гертилиги бар экенине мен инанаман. Музейге Советлер Союзуну Игити, лётчик Юсуп Акаевни аты къоюлгъан. Буссагьатгъы вакъти музейде 2 мингден де артыкъ экспонатлар сакълана.
Абдулла Магьамматовну язывчулукъ гьюнерини башлапгъы гёрмекли гесеги гьисапда Буйнакск шагьарны ва Буйнакск районну Уллу Ватан давну фронтларында къоччакълыкъ гёрсетген уланларына багъышлап ол язгъан биринчи санлы китап 2008-нчи йылда чыкъды. Оьзю тувгъан ва оьсген Буйнакск шагьардан ва Буйнакск райондан давгъа гетгенлени къысматлары ону учун таъсирли болгъаны, оланы гьакънда кёп къыйын тёгюп арив маълуматлар жыйып китап чыгъаргъаны ол оьзю де герти патриот ругьдагъы адам экенин исбатлайгъан бир жанлы мисалдыр.
Тарих ахтарыв ёлгъа оьзюню яшавун белгилемек деген пикру кимде буса да ёкъ ерден тувулунма болмай. Тарихи институтланы битдирип, «тарихчи» деген касбуну алмакъ да бу гьаракатда онча роль ойнамай. Азмы охув ожакъларда тарихи дарсланы юрютегенлер? Оланы арасында герти тарихчи болуп бажаргъанланы бирерлетип санама бола.
Мен о гьакъда айтагъаным, оьзю Абдулла Магьамматовну касбусу –художник. Ол 1964-нчю йылда Магьачкъаладагъы Жемалны атындагъы Дагъыстан чебер училищени битдирген. Бир вакъти ол Буйнакск шагьардагъы чебер школаны директору болуп да чалышгъан. 5 номерли школада педучилищеде дарс беривчю болуп да ишлеген. Болса да, ол оьзюню пагьмусун эл ахтарыв ишде, Уллу Ватан давну ортакъчыларын аян этив ишде гёрсетди деп айтма ярай. Ону бу гьаракатына, балики, белгили тарих ахтарывчу Булач Гьажиевни таъсири тийген буса да ярай. Неге тюгюл, Булач Гьажиев булан ол сав вакътини ичинде кёп ёлукъгъан, ону булан кёп ишлеген, ондан илгьам алгъан. Шону булан бирче огъар Дагъыстангъа аты айтылгъан эл ахтарывчу Булач Гьажиевни оьзюню гиччи ватанын нечик бек сюегени де юкъмай къалмагъандыр. Ону патриот ругь байлыгъыны тамурлары шону учун да бек теренде ерлешгени гьис этиле.
Буйнакск шагьардагъы асгерлик макътавну музейини директору лакъыр этме оьтесиз онгайлы адам. Ол кёпню билегенинден къайры да, оьзю билегенин башгъалагъа да берме сюе. Шо хасият ону оьзгелени арасында айрыча этип де гёрсете. Ол эсгереген кюйде, Уллу Ватан давну бизин элни ватандашлары учун оьтесиз заралы болса да, гьасиллер чыгъарып пайдаланма, яшавлукъ эс ва дарс алма болардай ерлери бар.
Биринчилей, давну натижасында бизин уьлке нечик гючлю эл экени тасдыкъ этилди.Ону ватандашларында, фронтда дав этеген солдатларында, офицерлеринде эл учун инг тарыкълы оьр патриот ругь барлыгъы гёрсетилди. Инг аслусу – халкъны арасында бирлик барлыгъы аян болду. Дюнья халкълары да шону англагъаны яхшы. Эгер де Россияны ва совет элдеги бары да республикаланы ватандашларыны арасында шолай бирлик болмагъан эди буса, бизге тиши-тырнагъына ерли савутлангъан ва давгъа тындырыкълы кюйде гьазирленип тургъан фашист Германиядан уьст болмагъа бажарылмас эди.
Уллу Ватан давда гючлю душманны утгъаныбызны бирдагъы бир себеби – о да партизан отрядланы кёмеги. 1812-нчи йылда да, Наполеон Россиягъа чапгъын этгенде де, ким биле, фельдмаршал Кутузов Москваны къоюп артгъа тартылгъаны да негьакъ болмагъандыр. Кюйге къарагъанда, ол шо заманда да элни ватандашларында герти патриот ругь барлыгъын, оьзге сёзлер булан олар уллу эли Россияны, дав фронтларда болмаса да, жанларын къызгъанмай якълажагъын биле болгъандыр. Шолай болма да болду. Шо вакътиде де рус армиягъа партизан отрядлар кёп кёмек этен. Экинчи дюнья давунда да партизан гьаракат болмагъан эди буса, фашистлерден уьст гелмеге де бажарылмас эди, деп ойлашагъан тарихчилер де бар. Балики, шоланы далили тюз буса да ярай.
Бирдагъы эсгерме тийишли зат – Ватан давдан сонг бузулгъан шагьарланы, юртланы аякъгъа тургъузмакъ, чачыв авлакъланы кююне гелтирмек учун юрюлеген гьаракатны заманында бизин уьлкени ватандашлары гёрсетме болгъан дослукъ ва татывлулукъ. Дав йылланы вакътисинде мекенлешген бирлик сонггъу йылларда да оьзюню яхшылыгъын гёрсетди.
Булай ойлашып къарасанг, 41-нчи йылны орталарындан 45-нчи йылны ахырлары болгъунча гечеси-гюню булан ябушуп уьлке ес болгъан Уллу Уьстюнлюкден сонггъу йылларда бизин халкъ «Уьлкени аякъгъа тургъузув ишлери», уллу макътавлагъа тийишли оьрлюк болду.
Шу ерде шулай бир затны эсгерме тарыкъ деп эсиме геле. Дав битген йылларда Украинаны тахшагьары Киевде экинчи къатына ерли бузулмагъан уьйлер болмагъан. Совет пачалыкъны ёлбашчылары талап этген кюйде, бары да биналар алдагъы кююнде къурулуп ишленген. Олай демек, шагьар алдагъы кююне гирген демек бола. Онча къурулушланы артына чыкъма тынч боламы? Промышленност, индустриализация, юрт хозяйство тармакъларда да нечик гьал болгъаны белгили. Дагъыстанда, оьзгесин айтмагъанда, Солакъ оьзенни сувун Магьачкъалагъа ва ариге де гелтирмек учун къурулгъан канал-татавул. Олар барысы да давну йылларында уьлкени халкълары гёрсетген уьстюнлюклени давамы болгъан деп айтсакъ да янгылыш тюгюл.
Буйнакск шагьардагъы асгер макътавну музейини директору Абдулла Магьамматов булан этеген лакъырны барышында, гелеген йыл Уллу Ватан давда уьст болгъанлыкъны 75 йыллыгъын оьтгеривге байлавлу болуп музей гёз алгъа тутгъан чараланы гьакъында да эсгерилди. Ол хабарлайгъан кюйде, шагьарны ва районну школаларында музейни таклифи булан эки темагъа багъышланып айланасында конкурслар юрюлежек. Охув йылны биринчи яртысында болажакъ конкурсну темасы – «Европаны халкъларын немис фашистлерден азат этив». Яшлар язажакъ материаллар шо вакъти СССР-ни янындан нечакъы адам тас болгъаны, оьлгени, халкъ чекген акъубалар, фронтлардагъы ва тылдагъы гьаракат ва оьзге тюрлю далиллер булан да толумлашдырылма тарыкъ.
Экинчилей оьтгерилежек конкурсну темасына «Игит шагьарлар» деп айтыла. Игит шагьарларыбызны бирлери эл тозулгъанда оьзге пачалыкъланы табиълигинде къалды. Олар алдагъы бир уьлкени шагьарлары болгъан сонг конкурсну темасы дагъы да гючлене деп айтма да ярай. Бу иш, озокъда, школагъа барагъан яшланы дав агьвалатланы, Уллу Уьстюнлюкню эсге алывлар булан бирче патриот ругьда тарбияламагъа да шайлы кёмек этежек.
Музей уьйню залларын, мени къаравума гёре, дагъы да арив этип исбарласа яхшы болар эди. Бир уллу залда, Абдулла айтагъан кюйде, алда 80-ге ювукъ шанжаллар болгъан. Шонда гьар тюрлю ёлугъувлар оьтгерме де онгайлы. Гьали залда бир нече тюгюл шанжаллар гёрюнмей. Эсгиленип, олтурма ярамайгъан болгъанда оланы тайдырма тюшген. Янгыларын алма да харж ёкъ.
Харж ёкълукъ къайсы идараны да, адамны да тарчыкъгъа тарытагъаны белгили. Музейге кёмек тарыкъ экени ону ичине гиргенде де гёрюне. Директор магъа англатгъан кюйде, гьакимлени янындан «этежекбиз» деген сёзлер кёп эшитилсе де, шолар гьакъыкъатда яшавгъа чыкъмай къала.
Музей Буйнакск шагьарны ортасында, барма-гелме онгайлы бойда ерлешген. Ону къырыйында аз буса да топуракъ ери де бар. Муну мукъаятлы этип янгыртмагъа, шагьар, район гьакимлени янындан, озокъда, кёмек тарыкъ.
– Музей сени къастынг булан къурулгъан деп айтма да ярай. О вакътилерде де кёмексиз иш юрютме бажарылмай болгъандыр чы, ким кёмек этген эди дагъы сагъа? – деп сорайман Абдулла Магьамматовгъа.
– Бинаны алагъанда да, музейни оьзге ишлерин кютегенде де, Хизри Исаевич кёмек этген эди. Ону яхшылыгъы болмагъан эди буса, шо ишни яшавгъа чыгъарма умут ёкъ зат эди, – деп жавап берди ол. Бираз токътап, дагъы да сёзюн булай узатды:
– Токъсанынчы йылланы ахыры болгъунча бизин ишлерибиз арив эди. Музейде ишлейгенлени санаву 10-дан кёп эди. Гьали аз, етишмей. Бирдагъы бир масъала бар бизге четимлик этеген. О да музейге гелгенлеге билет сатып, олардан акъча алма тарыкъбыз. Яшлагъа да билетлер сатылма тарыкъ. Мен бир школагъа барсам, яшланы музейге чакъырып, патриот ругь байлыкъ къошагъан иш этейим деген чакъы зат да къалмагъан. Оьзлеге акъча болсун деп айлана деп эсине геле оланы кёплерини…
Гертиден де, яшланы патриот ругьда тарбияламакъ учун оланы ата-анасы акъча тёлеме тарыкъ болуп къалагъан йимик бола чы дагъы бу. Тек огъар да бир башгъача ёллар тапма къыйын тюгюл. Школалагъа барагъан яшлардан музейден айлангъаны саялы, кёп гьакъ алынмай. Шо акъчаны шагьар яда район администрацияланы, юрт муниципалитетлени янындан да гёрсетме ярар эди. Театрлагъа, концертлеге, юбилейлеге, кочапланы уьстюнлюклерин белгилемеге кюй табылгъан сонг, яшланы асгер макътавну музейине экскурсиягъа алып бармагъа да шо ишни эрши гёрсетмейген кюйлер де табылмай къалмас.
Музейни чечме герекли масъалалары, этилме тарыкъ ишлери кёп. Директорну янындан буса гьаракат бар. Харж янындан да кёмеклер болдурмагъа ёл табылмай къалмас бугъай. Яхшы къастлар, хыяллар яшавгъа чыгъар деп умут этебиз.
