Яйны биринчи гюнлери бу йыл айрокъда исси, яллавлу гелди. Биз Буйнакск районну Буглен юртунда Генже Солтановланы салкъын уьюнде олтуруп лакъыр этебиз. Оьзюню гьакъында айтма тюшсе, ол сёзге оьтесиз къызагъанч болуп къала. Тек атасыны гьакъында гьасиретлик, сагъынчлыкъ булан хабарлай.
1940-нчы йылны август айында тувгъан, оьзюне йыл да битмеген Генжени атасы Абдурагьим Юсупович, Уллу Ватан даву башланып, гёнгюллю кюйде фронтгъа гете. Жагьил вакътисинде Абдурагьим асгер борчун Украинаны Георгиевск шагьарында 1932-35-нчи йыллар кютген болгъан. Армиядан къайтгъан сонг ерли колхозда бригадир болуп ишлеген.Уьюне оьзю язгъан кагъызлагъа гёре, ол 1941-нчи йыл асгер къуллугъун кютген Георгиевск шагьаргъа тюше. Мунда эки ай юрюлген дав гьазирлик курсланы битдире. Сонг ол къуллукъ этеген асгер бёлюкню Москваны ювугъунда юрюлеген къызгъын давлагъа бакъдыра. Смоленск шагьарны ювугъунда юрюлеген гьужумларда ортакъчылыкъ эте…
Бугленге 1942-нчи йылны 20-нчы ноябринде асгер бёлюкден кагъыз геле. Смоленск областны Юхнов шагьарындан гелген шо кагъызда буса Абдурагьим Юсупович белгисиз тас болгъан деп гьисаплана. Фронтдан, асгер бёлюкден гелген кагъызгъа инанмай нечик боласан?! Агьлюге къайгъы тюше. Не этежегин билмейлер. Есирге тюшгенми экен, сав сама дюрмю экен, къайда экен?..
–Тек 1956-нчы йыл бизге башгъа хабар етишди,–дей Генже Солтанов, атасыны гьакъында хабарлай туруп.–Бизин юртлу Амин Шапиев шо йыл туснакъдан къайтды. Ол атабыз булан дав майданда бирче болгъан. Шо гьакъда ол атамны къызардашыны эри Биярсангъа хабарлагъан. Атам ротаны командирини кёмекчиси болгъан. Амин айтгъан кюйде, гючлю дав юрюлюп турагъанда Абдурагьимге яра тийип оьлген деп эшите. Гьужум битип дав майданда оьлгенлени жыягъанда Абдурагьимни сюегин оьзюм гёрдюм деген.
Белгисиз тас болгъан деп кагъыз гелгенин къардашларыбыздан гьеч бирев англамагъан. Амин де шо давда есирге тюше. Дав битген сонг олайлагъа он йыл туснакъ бериле. Хрущёвну гьакимлигини вакътисинде олар эркин этиле.
Абдурагьимни дос-къардашы да ону бу хабарындан сонг умутсуз бола. Белгисиз тас болгъан деген калималар нечик де гьар тюрлю умутлагъа ёл бере. Савдур, есир этилген, къайтар деген умутлары юртлусу берген маълуматдан сонг уьзюле.
–Эс тапгъанлы мен атамны гёзлеймен, – дей, кюстюнюп, Генже Солтанов.–Ата бетин гёрюп оьсген улан тюгюлмен. Магъа шолай насип болмады. Шу оьмюрге етишип, нече де ону гёрме гьасирет къалдым. Белгисиз тас болгъан деп гелген кагъызгъа гёре гьали гелер, гьали къайтар деген умутлар мени ва бизин дос-къардашны да бек къыйнады. Озокъда, Аллагьны язывуна къаршы чыгъып болардай гюч ёкъ. Юхусуз нечесе гечелени оьтгергенмендир, айтма къыйын…
Гьай аман! Шо къыргъын дав алып гетген, ата-бетин гёрмеге гьасирет къалгъан олай нечесе улан, нечесе къыз бардыр… Генжени язывларыны арасында булай бир куплет де бар:
Яшдан берли гече-гюнлер гёзлеймен
Белгисиз тас болгъан атам къайтар деп.
Къучагъына алар гюнню излеймен,
«Гел чи яшым», – деген сёзлер айтар деп.
Генже Солтановну уллатасы Юсупну бет келпети, оьзю айтагъан кюйде, бугюн йимик эсинде. Ол 1944-нчю йыл аз буса да кёмеги тиеген дёрт йыллыкъ Генжени де оьзю булан авлакъгъа алып бара болгъан. «Муна, балам, къара, мунда тамакю чачылгъан. Бу, душманлагъа къаршы дав этеген бизин асгерлеге барагъан тамакю», – деп юртгъа ювукъда чачылгъан авлакъланы гёрсете болгъан.
Ата юртундагъы башлапгъы школаны битдирген сонг Генже охувун Тёбен Къазанышдагъы орта школагъа тюшюп давам эте. Гюзню янгурларында, къышны сувукъларында яяв юрюп хоншу юртгъа барып охума ямонокъ тынч болмагъан. Ол гьалиден элли беш йыл алда оьзюне дарс берген муаллимлер Анвар Гьамитовични, Елена Халитовнаны унутмагъан, уллу гьюрмет булан эсгере.
Школаны битдирген сонг Генже Буйнакскидеги биринчи педагогика училищеге охума тюше. 1961-нчи йыл армиягъа чакъырыла. Сумск областда ракет асгерлерде къуллукъ эте. Машин гьайдавчуланы курсларын битдирген сонг огъар уллу кран машинни гьайдама имканлыкъ берелер. Командирлерини разилигин алып, оьзюне сёз тиймесдей асгер борчун да кютюп, ол 1964-нчю йыл ата юрту Бугленге къайта. Ерли совхозда бир гьавур машин гьайдавчу болуп ишлей.
Тек ол гёре, англай, янгыз анасына ожакъны юрютме къыйын. Ойлаша, охуп, билим алып, касбугъа ес болуп мен къачан да боларман. Гьали ишлеп, акъча къазанып, анама, къызардашларыма кёмек этейим. Машин гьайдап да мунда не къазанажакъман, агьлюге не кёмек этип боламан?..
Шо намуслар мени башымда деп, ол армиядан алда охума тюшген училищени де къоюп, Южно-Сухокумскиде напгъа бурав урагъан батагъада ишлейген танышы булан онда ишлеме гете. О заман напчылар яхшы алапа ала. Гьар алгъан алапасын Генже оьзюне ашама болардай къоюп, анасына йиберип тура. Оланы да яшаву яхшылаша, къызардашлары да уллу болгъан сайын, анасына кёмек эте.
Амма охуп билим алып, касбугъа ес болма герек деген ойлар Генжеге гечеси-гюню булан рагьатлыкъ бермей. Ахыр да ол ишлей туруп, о замангъы юрт-хозяйство институтгъа охума тюшмеге ойлаша. Шо мурадына етишме де етише. «Билек бирни – билим мингни йыгъар» дегенлей, ишлей туруп, агрономлар гьазирлейген бёлюгюнде заочно охума да охуй.
Артдагъы курсда Генже мекенли билимлер алма сююп, очно охума токъташа. Бир курсгъа тёбен тюшме борчлу болса да, бу гьал ону талчыкъдырмай. Аслу мурады – мугькам билимлер алмакъ. Ол оьзюню мурадына етише, охуй ва институтну яхшы къыйматлагъа битдире. Практика ишлерде де оьр къыйматгъа ес бола.
Генже булан бирче юрт-хозяйство институтда охугъан ва сонггъу йылларда айырылмас жан къурдашлар болуп къалгъан сексен йыллыкъ эрпелили Абдулкъапур Къапуров ювугъуну гьакъында булай дей:
–Биз Генже булан таныш болгъанлы, къурдаш болгъанлы, арадан кёп йыллар гетген. Шо йыллар бизин къурдашлыгъыбызны беклешдире, сыкълашдыра юрюдю. Бир-бирибизни яшавдагъы уьстюнлюклеринден, яхшылыкъларындан сююне юрюдюк, пашманлыкъ болса, бир-биревге табыла юрюдюк. Айтагъаным, Генже сабур, саламат, гишиге кёмек къолун узатма гьазир адам. Билимли, англавлу, не ишни бойнуна алса да кютюп юрюген, адамланы баракалласын алгъан. Билим алмагъа бек къаст эте эди. Мекенли билимлер алма сюемен деп дёртюнчю курсдан очно охума чыгъып къалды. Бизин аралыкъларыбыз къурдашлыкъдан оьтюп, къардашлыкъгъа да айлангъан. Аллагь савлукъ берсин огъар.
Къолуна диплом да алгъан, касбусу да булангъы улан уьюне къайта. Тек касбусуна гёре иш тапма къыйын заманлар. Огъар Дубки посёлокдагъы автоколоннаны начальниги болуп бармакъны таклиф этелер. Иш сайлардай гьал ёкъ. Ол Дубкиге бара.
–Машин гьайдавчулар бек гьаясыз халкъ,–деп эсге ала Генже Солтанов о йылланы. –Олар булан ишлеме бек къыйын эди. Сорамай, айтмай, оьзлени къуллукъларына гетип къала. Къыйын иш буса, ишлеме сюймесе, машиним бузукъ дей. Гьасили, эки йыл чыдадым, ишледим, сонг Буйнакскиге къайтдым.
Шагьаргъа къайтгъан сонг ол мундагъы профтехучилищеге дарс беривчю болуп ишлеме тюше. Дёрт йылны узагъында яшлагъа билим-тарбия бере. Сонг ону Буйнакскидеги автоколоннагъа ишге чакъыралар. Мунда да ол оьзюню сынавун, билимин къоллап, пенсиягъа чыкъгъанча эки йыл загьмат тёге.
Пенсиягъа чыкъгъан сонг ата юртуна къайта. Гьар тюрлю тармакъларда бай сынав топлагъан Генжени юртунда да ишсиз къоймайлар, ерли совхозгъа агроном этип ала. Ол савлугъу бар чакъы совхозда да ишлей ва гьалиги вакътиде уьюнде авлетлеринден, оланы балаларындан сююнюп, къуванып яшай.
Генже де, агьлюсю Умжагьан да дёрт авлетни: бир улан, уьч къызны оьсдюрген ва тарбиялагъан. Уллу уланы Абдурагьим Магьачкъаладагъы педагогика университетни математика ва информатика факультетин охуп битдирген. Буссагьатгъы вакътиде далапчылыкъ булан машгъул. Уллу къызы Зулейха университетни экономика факультетин охуп битдирген ва касбусуна гёре загьмат тёге. Мадина педагогика университетни психология факультетин битдирген. Гиччи къызы Зугьра университетни юридический факультетин охуп битдирген ва касбусуна гёре ишлей.
Татывлукъда ва дослукъда яшайгъан бу ожакъдан сукъланмай болмайсан. Кёплеге уьлгю болурдай агьлю къургъан Генже ва Умжагьан Солтановлагъа яшавда савлукъ ва узакъ оьмюр ёрайбыз.
