Аслу законгъа таянайыкъ

Россияны илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны Тарих, археология ва этнография институтуну илму къуллукъчусу Магьамматрасул Ибрагьимовдан Дагъыстанны янгы Конституция къурулушуна байлавлу бизин мухбирибиз алгъан баянлыкъны охувчуларыбызны тергевюне де беребиз.

– 2004-нчю йыл июль айда Дагъыстан Республиканы Конституция жыйыны къабул этген Конституция нечик ишлей?


– Республиканы пачалыкъ байрамыны бирдагъы бир йылы айланып гелди. 26-нчы июль Дагъыстан Республиканы Конституциясы къабул этилген гюн гьисаплана. Республиканы Аслу закону демократия къайдадагъы къурулушун беклешдирди, янгы Конституция къурум ватандашны ва айрыча адамны ихтиярларын ва эркинлигин, олай да оьз ишин оьзлер юрютеген ерли къурумланы ёлларын токъташдырды. Дагъыстан Рес­публиканы Конституциясы пачалыкъ къурумланы: Дагъыстан Республиканы Халкъ Жыйыныны, Дагъыстан Респуб­ликаны Президентини – гьалиги Др-ни Башчысыны, Дагъыстан Республиканы Гьукуматыны, суд гьакимлигини, оьз ишин оьзлер юрютеген ерли къурумланы чалышывун ёрукълашдыра.

– Халкълар, айрокъда алдагъы девюрде яшагъан уллу чагъындагъы ватандашлар, Конституцияны нечик къабул эте?


– Совет девюрде де Конституция бар эди. Тек о заман бир партияны шартларында демократия къайдагъа ёл берилмей эди. Гьали де шо гьакимлени сайламай белгилейген къайдагъа къайтабызмы экен деген ой геле. Неге десе, республиканы, районланы башчыларын сайлавлар шекликни тувдурагъан кюйде оьте. Конституцияны биринчи статьясында айтылагъан кюйде, Дагъыс­тан кёп миллетли халкъны гьаракатын якълайгъан демократ пачалыкъ деп билдириле. Бу ерде республикабыз оьз ихтиярлары булангъы республикагъа айлангъанмы деген сорав да тувулуна. Сонггъу статьялар, аслу гьалда 64-нчю статья, ДР-ни пачалыкъ онгачалыгъыны маънасын англата.

Онда айтылагъаны йимик, Дагъыс­тан онгача пачалыкъ йимик толу ихтиярланы къоллай (закон яратывчу ишни яшавгъа чыгъара).

– Ватандашны ихтиярларын нечик англама герек?


– Адамгъа берилеген ихтиярлыкъ савгъат тюгюл. Пачалыкъ бизге бир аслам пайданы берип къойгъан деп де ойлашма ярамай.

О янгыз Россияда яда Дагъыстанда арагъа чыкъгъан янгылыкъ да тюгюл – ону алдынлы халкъара бирлешивлер арагъа чыгъаргъан. РФ-ни Конституциясы да, ДР-ни Конституциясы да шо алдынлы аралыкълагъа асаслана. Амма шо ихтиярланы къоллавгъа пайдаландырывгъа биз гьали де уьйренме герекбиз.

– Дагъыстан Республиканы Халкъ Жыйыныны ихтиярлары ва борчлары ДР-ни Конституциясында дёртюнчю башда, Дагъыстан Республиканы Башчысыны ихтиярлары ва борчлары буса бешинчи башда бериле. Шону нечик англама ярай?


– Халкъ сайлагъан парламент гьар не заманда да пачалыкъны оьр къуруму болуп гелген. Совет девюрде де, бары да ишни компартия юрютсе де, Оьр Совет геземеликге биринчи ерде гьисаплана эди.

– Арт вакътилерде Россия тарыгъан кризис гьалда Конституцияны нормалары яшавгъа нечик чыгъа?


– Уьлкебиз тарыгъан къыйынлы кризис гьалгъа да къарамайлы, Дагъыстан Республика оьсювню ёлуна тюшген. Шону Дагъыстан Республиканы Халкъ Жыйынына Чакъырыв кагъызында республиканы Башчысы да исбатлады. Ол Дагъыстан Республика уьлкени регионларыны арасында чинк де ахырынчы ерлерден кёп оьрге гётерилген деген маънада сёйледи.

Бизин уьлке четим гьаллагъа тарыгъанда къабул этилген бу агьамиятлы документ кёп миллетли Дагъыстанда парахатлыкъны ва бирликни сакъламакълыкъгъа, политика ва экономика оьсювге агьамият бере.

– Террорчулукъгъа къаршы иш гёреген комиссияны ишини гьакъында да сорамай болмайман?


– Республиканы Башчысы гьакимликге гелгинче террорчулар оьзлени активлигини къайдасын иш этип осал этген ва адамланы кёп ойлашып оьлтюреген тактикагъа гёчгенлер. Шо саялы террорчулукъ Дагъыстанда ва башгъа регионларда аз болгъан йимик гёрюне.

Республиканы Башчысыны террорчулукъгъа къаршы ябушагъан комиссиягъа башчылыкъ этегенин якълайбыз. Шо да террорчулукъгъа къаршы ябушувну асувлу этежекге инандыра.

«Ёлдаш» газетни ахырынчы, 15-нчи июльда чыкъгъан номеринде айтылагъан кюйде, Бабаюрт районда этилеген ишлени натижасы жинаятчылыкъ кемигенден де гёрюне.

– Суд гьакимлик совет девюрде пачалыкъ гьакимликден айырылмай тургъан деп гьисаплайбыз. Гьали огъар уьчюнчю гьакимлик деп айтабыз. Шо масъалагъа янашывугъуз нечикдир?


– Уьчюнчю гьакимлик деп масъаланы салагъанлыкъ бары да алдынлы пачалыкъларда къолланып гелген. Суд къурумлар башгъа гьакимликден харлысыз болмаса, судланы къарарлары бир янгъа авункъу болур. Олай болса, халкъны янындан олагъа инаныв да болмас. Шо саялы дюньяны алдынлы пачалыкъларында судьялар пачалыкъны таъсиринден харлысыз. Олай десек, бизин пачалыкъ коррупциядан, дашбашчылыкъдан толу кюйде азат демек боладыр. Озокъда, уьлкебиз коррупциядан да азат болмагъан, дашбашчылыкъ, къонакълыкъ, къурдашлыкъ да бар. Тек суд къурумлар гьакимликни таъсиринден азат деп айтабыз. Амма гьакимлени сёзю тутулагъан совет девюрдеги психологиядан оьзюбюз гьали де азат болуп болмайбыз.

– Оьзлени ишин оьзлер юрютеген ерли къурумланы гьакъында айтсакъ, олар гьакимликни герти кюйдеги ерли къурумлары гьисапланамы.


– Оьз ишин оьзлер юрютеген къурумлар бары да оьзлени масъалаларын оьзлер чече, оьзлени ишин оьзлер юрюте деп айтылса да, гьал харж масъалагъа урунуп токътай. Ерли къурумлагъа оьз масъалаларыгъызны оьзюгюз чечигиз демек дурус болмас. Харлылыкъ бар ерде, харлысыз болма бажарылмай. Шо себепден оьз ишин оьзлер юрютеген къурумлагъа харлысыз демек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къала. Шогъар гёре ерли гьакимлик район гьакимликни къолуна, район гьакимлик республика гьакимликни къолуна къарай. Шо саялы да республикабыз Россияны дотациягъа яшайгъан региону гьисаплана. Шо да бизин республика учун – биринчи кемчилик.

– Конституциягъа алышынывлар этилеми ва не заман этиле?


– Конституцияны бир пункту алышына буса да, Конституциягъа алышынывлар этиле деп гьисаплана. Мисал учун, ДР-ни Конституциясына этилген алышынывланы аслусу 2012-нчи йылда 14-нчю июнда болду. Шо алышынывгъа гёре Дагъыстан Республиканы Президентин гьали айтылагъан кюйде Башчысын сайламакъны гьакъындагъы масъала гётерилди. Шо алышынывда айтылагъан кюйде, Дагъыстан Республиканы Президенти, гьали Башчысы, алда дёрт йылгъа сайлана болгъан буса, гьали беш йыл болжалгъа сайлана ва эки болжалдан артыкъгъа сайланма ихтияры ёкъ. Шо ДР-ни Конституциясына этилген алышынывлар РФ-ни оьрден тюпге гьакимлигин гючлендирмек учун къоллана.

– Конституциягъа неге Аслу закон деп айтыла?


– Пачалыкъны ва оьзге тюрлю норма актларыны тизилишинде Конституция биринчи къуллукъдагъы адамланы анг­лавуна таъсир эте. Шо Аслу законгъа пачалыкъны ва жамиятны инг де агьамиятлы нормалары салынгъан. Шону къалибинде пачалыкъ да къурулгъан. Шо саялы да Дагъыстанлыланы шу белгили гюн булан къутлай туруп, олагъа савлукъ, парахатлыкъ ёрама сюемен.




Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля