Бизин маълумат:

 

Хасавюрт районда

сабанлыкълар деп гьисаплана – 103 314 гектар.

Шондан чачыв майдан – 58 951 га,

кёп йыллыкъ чачывлар –   6 343 га,

отлав майданлар – 38 минг га,

къотан топуракълар – 21 282 га

ва башгъалары – 17 минг га.  

 

 

 

 

Хасавюрт район республикада инг де уллу административ къурулувланы бириси деп гьисаплана. Мунда 180 мингге ювукъ адам яшай. Шоланы кёбюсю юрт хозяйство маллар болдурув булан машгъул. Бир-бир юртларда тюгюл эсе хозяйстволар къалмагъан, аслу гьалда юрт хозяйство маллар болдурув – сабанчыланы бойнунда. Бу йыл Хасавюрт районну сабанчылары гюзлюклени яхшы гелимин алды. Гьали буса гелеген йылгъы гелимге кюрчю салына. Чачыв компанияны алдында мен Хасавюрт районну юрт хозяйство управлениесини ёлбашчысы Идрис Загалов булан лакъыр этдим.

 

– Идрис Магьамматович, бу йылны гьасиллерин чыгъарма бираз эрте, 2019-нчу йылны нечик тамамладыгъыз?

–Гетген йылыбыз, яй айлардагъы къургъакълыкъгъа къарагъанда, яман оьтмеди. Юрт хозяйстводан алынгъан гелимибиз 9 798 840 манат болду. Яман натижа тюгюл. Пайлап алгъанда, гьайванчылыкъ, шогъар къушчулукъ да гире, 5 479 901 000 манат гелтирди, къалгъан тармакълар буса – 4 318 939 000 манат.

–Районда нече хозяйство бар? Олар аслу гьалда не тармакъланы юрюте?

–Районда хозяйстволаны бары да къайдаларын алсакъ –142 бар. Шондан 28 – СПК, 12– МУП, 13 – ООО ,1– ЗАО,   1– АО, 4– СПОК, 81 – сабанчы ва 2 оьз есликдеги хозяйстволар ишлей. Шоланы кёбюсю ашлыкъ болдура. Мисал этип айтсам, районда чачыв майданлар барысы да къоллана: гюзлюклер – 15 800 гектар, язлыкълар – 34 320 га, жиелек – 255 га, бичен майданлар – 7751 га, севеоборотгъа да 825 гектар ер къала. Гюзлюклени гьар гектарындан бу йыл 24, 5 центнер гелим алдыкъ, шо буса алдагъы йылдан эсе 5 минг тонгъа артыкъ.

Бу йыл чачывларыбызны артдырма сюебиз ва 16 985 гектаргъа етишдирме хыял бар. Артдагъы йылда гюзлюк чачывланы 3 минг гектаргъа артдырып турабыз.

–Шо даражагъа нечик етишдигиз?

–Эгер де алдагъы йылларда чачмагъа ва ашлыкъны къайтармагъа техникабыз ёкъ эди буса, артдагъы 3 йылны ичинде техникабыз янгыра. Бугюн районда 186 трактор бар, шолардан 62-вю – сюреген гючю булангъы техника, 51 сеялка, 68 комбайн, 63 авур борона, 59 культиватор, 59 сабан, чалтик къайтарагъан 6 комбайн, дарман себеген 43 техникабыз бар. Мен буланы санавун айтагъаным негьакъ тюгюл, ингдеси, шоланы кёбюсю – янгы техника. Техникабыз дагъы да янгы болгъан буса, биз авлакъланы кёп янын гюзлюклер этежек эдик. Техника азлыкъ эте. Мен эсгерген техника 3 керен артыкъ болгъан буса, район дагъы да артыкъ уьстюнлюклеге етер эди. Бирдагъы яны – сабанчылар алып болардай гиччи ва учуз техника ёкълугъу да кёп четимликлер тувдура. 100 гектар еринг буса комбайн алма, бир нече тракторлар алма ярар эди. 5-10 гектар ерлени сабанчылар бары да ишин гьакъ берип этдире, шо буса хайыргъа «къамучу» ургъандай бола. Шолай масъаланы англагъанда ра­йонну башчысы Жамболат Салавов районда «Хасагросервис» деген МТС къургъан. Шонда «Вектор – 410» деген 3 комбайн, МТЗ – 82 маркалы 3 трактор, К-704 – 2 янгы уллу тракторлар ва нечакъы сабанлар, сеялкалар ва бороналар бар.

Тарыкъ хозяйстволар заявка берип, шоланы ала. Айтагъаным, гьар-бир трактористге баш ийип турмай, тувра МТС-ге бара ва гьагъын да тёлеп, ишин этдире.

60 миллионгъа багьаланагъан шо техника лизинге алынгъан. Бек ­онгайлы шартларда алынды. Акъчасын 3-7 йылдан тёлеп битме герек, демек, гьар йыл ишлетип, бир гесегин лизингни берип турса да, тёлевню башы ябыла.

МТС-ни ёлбашчысы Рустам Атаев айтагъан кюйде, гелеген йылдан тутуп татавулланы тазаламагъа ва сувну себелеп сугъарагъан ясандырывлар алмакъ учун да заявкалар берилген.

–Бугюнлерде не ишлер булан машгъулсуз?

–Гюзлюклени чачывгъа гьазир болуп турабыз. Ашлыкъ къайтарыв битгендокъ, биз сюрювню башладыкъ. Бугюнге ерли 15 минг гектар ерни сюргенбиз. Дагъы да 2 мингни сюрме хыял бар. Сюрмек бир, чачыв урлукълагъа да тергев тарыкъ. Эгер де урлукъ яхшы буса, гелиминг 30-40 процентге артагъаны ачыкъ. Оьзюбюзню урлукъларыбыз 70 процент болар, къалгъанын Краснодар крайдан яхшы сыналгъан сортланы алып чачабыз. Барысы да «Россельхозцентр­ны» тергевюнден чыгъа.

– Язлыкъланы гелимин къайтарыв нечикдир?

–Язлыкълар бизде 34320 гектар ерде ерлешген, шондан арпа – 527, гьабижай – 3954, чалтик – 700, гюлайлан – 4832, картоп – 1411, яшылчалар –4714, бир йыллыкъ отлар – 4100 ва 15 минг гектарда – тюрлю-тюрлю отлар. Ойлашып къара, язлыкъланы чачмакъ учун районгъа 5 минг тон урлукъ тарыкъ. Бизин оьзюбюзню урлукълар болдурагъан хозяйстволарыбыз етишдирип болмай, яртысына ювугъун Ставропол ва Краснодар крайлардан алабыз. Оланы урлукълары бизин гьава ва топуракъ шартлагъа бек къыйыша.

Бугюнлерде гьабижайны ва гюлайланны къайтарып турабыз. Гюлайланны 2000 гектарын чалып битдик ва гьар гектардан 13,4 центнер чыгъа, 1200 гектардан 5532 тон гьабижай алынгъан, шо буса 46,1 центнер бола.

Гьали чалтикни къайтарма да башладыкъ. Бугюнлеге 350 гектарны оруп битгенбиз. Артдагъы йылларда чалтик болдурувгъа тергев артып геле, шогъар байлавлу болуп Да­гъыстанны Гьукуматыны хас къарары да чыкъды. Шондан сонг районда чалтикчилик булан машгъул болуп тургъан хозяйстволарда чеклени ярашдырыв башланды. Бугюнлеге ерли районда 3793 гектар ерде чек­лер гьазир. А.Гьажиевни атындагъы МУП – 2 226 гектар, Нуровну атындагъы МУП – 359, «Къуруш» МУП – 150, «Къазмаавул» СПК – 440 ва Темиравул – 618. Биз артдагъы 2 йыл чалтикни 700 гектарда болдурабыз. Гетген йыл гьар гектардан 44,7 центнер тюшюм алдыкъ. Рапан, регул ва хазар деген сортлар бизин топуракълагъа бек къыйыша.

Гелеген йылдан тутуп, гьар йыл чалтикни майданларын 300-ер гектаргъа артдыра туражакъбыз ва 3-4 йылдан 4 минг гектаргъа етишдирме сюебиз. Шону учун гьукуматдан кёмеклер излейбиз. Инг аслусу, бизге янгы комбайнлар тарыкъ, ону булан бирге чалтикни къурутагъан ва ишлетеген цехлер герек болажакъ. Неге тюгюл де, гелим алгъан адам учузуна башгъагъа сатгъанча, ону сатыв даражасына чыгъарса, хайыры артыкъ бола.

–Чалтик болдурувгъа кёп сув тарыкъ бола, сув масъала нечикдир?

– Районда сугъарылагъан 46337 гектар ер бар, къалгъаны – къургъакъда. Хозяйстволаны арасындагъы татавулланы узунлугъу – 887 чакъырым. Райондагъы хозяйстволагъа сув бир нече татавуллардан таба геле. Шо татавуллардан таба чоргъалар этилип ойтанлардан ва оьзенлени уьстюнден оьтгерип чыгъа эди. 1950-нчи йылларда этилген чоргъаланы бирлери бузулгъан, бирлери чириген. Айтагъаным, авлакъланы толу кюйде сугъарма бажарылмай. Алда шо татавуллар гьар йыл тазалана эди. Хозяйстволаны ичлериндеги 1280 чакъырымдагъы татавуллар тазаланмагъаны 25 йыллар боладыр. Мен оьрде эсгерген чалтикчилик булан машгъул хозяйстволар сугъарма багъыйлы бойларда ерлешген, олагъа сув етише.

–Артдагъы йылларда кёплер теплицалар къуруп ишлеме башлады. Шо яндан алгъанда районда нечикдир?

– Адамланы теплицалагъа бакъгъаны да англашыла. Йыл йылгъа гелмей, бир-бир йыллар чакъ арив турса да, башгъа йылларда къургъакълыкъ бола, еллер чыгъа. Теплицаларда башлап кёп харж чыгъа буса да, бир гьалда гелим алып турасан ва экинчи йылгъа хайыр алма башлайсан. Демек, теплицалар – салгъан акъчанг тез хайыр береген ер.

Бизин районда теплицалар уьч юртда бар: СПК «Садовое» – 45 000 квадрат метр, ООО «Арсланхан» – 4 000 кв м., (Боташюрт) ва сабанчы хозяйство «Татарханов» – 5 000 кв.м. (Ботаюрт». Шолай да, оьз есликде гиччирек теплицалар Кёкрек, Темиравул, Байрамавул, Октябрьское юртларда да бар, шоланы майданы 128 000 квадрат метрге етише.

–Районда дагъы не ишлер юрюле?

–Бугюнлерде юзюм ва емишлени жыйыв да давам этиле. Шу эки де тармакъ да йылдан-йыл арта ва районну экомомикасын оьсдюрювге шайлы къошум эте. Емиш бавланы майданы 2 минг гектаргъа ювукъ болуп тура. Шоланы 1,5 минг гектардагъы емиш бере. Гьар йыл 100 гектар бавлар къошула. Артдагъы 5 йылны ичинде районда 626 гектар
ерде бавлар салынгъан, шондан 456 гектары интенсив къайдада оьсдюрюле. Гьали гюзде де 100 гектар
ерге бав салма гёз алгъа тутулгъан.

Юзюмчюлюкню гьакъында айтсам, бизде емиш береген юзюмлюк­лер 1 249 гектарда бар. Районну 2014-2020-нчы йыллагъа деп гёз алгъа тутулгъан планында гележек 3 йылны ичинде 195 гектар ерге борла орнатма гёз алгъа тутула. Янгыз бу йыл гюзде 70 гектаргъа борла салынажакъ.

– Алдагъы йыл юзюмчюлер болдурулгъан малын берме ер тапмай къыйналды. Бу йыл гьал нечикдир?

–Гьали чи юзюм жыйылып битди деп айтма ярай. Аслу гьалда юзюмню Къызлар шагьардагъы коньяк завод къабул эте, тек юзюмню кёбюсю базарларда сатылып да бите. Алдындагъы йылларда дагъы къабул этмейбиз деп Къызлардагъы завод токътатгъан эди. Бу йыл чы шолай тогъас салывлар болмады. Олар булан дыгъар этме герек, сонг шогъар гёре малны тапшурма да тюше. Биздеги сабанчылар шолай дыгъар этмей, юзюмюн тапшурма къарай эди. Олай бажарылмай. Бары да зат закон ёлунда юрюлме герек.

Мен айтайым, топуракъда ишлейгенлеге тергев артмаса болмай. Олар чача, болдура, тек сатывгъа бакъгъанда ишлери юрюлмей. Бир вакъти болдурулгъан мал уллу гьамарларда сакъланажакъ ва багьасы болгъанда сатылажакъ деген хабарлар да хабар кюйде къалды. Сабанчы болдура, ондан сатып ва хайыр да къошуп сатагъан адам да сабанчы йимик къазана. Шо тюз тюгюл. Эгер де гьукуматыбыз тыш пачалыкълардан гьасил болма сюймей буса, тезликде сабанчылагъа кёмек болагъан чаралар гёрме герек.

АПК-ны иши яхшы болгъан са­йын, юртну, районну, республиканы ва уьлкени оьсювюню барышы яхшы болажакъ.

 

Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,

оьз мухбирибиз.

 

Суратларда: Хасавюрт районну юрт хозяйство управлениесини ёлбашчысы Идрис Загалов; гюзлюклени чачыв къурумлу юрюле.