Бизин къайсыбызгъа да аталаны эсге алсакъ, оланы терек оьсдюрмегенин тапма къыйын. Бир емиш терек сама оьсдюрмеген адам айрокъда юрт ерлерде яшагъан эргишилени арасында болмагъандыр. Гьали де ёкъ деп эсиме геле. Бавчулукъ инг бырынгъы касбу болгъан буса да ярай.
Бир нече гюн алда мен Терек оьсдюрювню Дагъыстан сынав станциясында болуп, станцияны баш агроному Дагъыстан Республиканы юрт хозяйствосуну ат къазангъан къуллукъчусу Рашит Зубайыров булан ёлугъуп, Дагъыстанда бавчулукъ тармакъны гьалиги гьалыны гьакъында лакъыр этдик. Шо лакъырлашыв сизин тергевюгюзге де бериле.
– Рашит, сен ойлашагъан кюйде, оьзлени фермер хозяйстволарында емиш тереклерден бавлар салып гьаракат юрютегенлер бардыр. Айтагъаным, олагъа емиш тереклени сизден алмагъа онгайлы чы. Сизин станцияда йимик емиш тереклени оьсдюрювде сынав топлагъан хозяйство Дагъыстанда дагъы бармы?
– Тюз айтасыз, ёкъ. Терек оьсдюрювню янгы жураларын болдуруп, оланы оьсювюн, емиш беривюн йылланы узагъында тергеп, гьасиллер чыгъарып, не ерге нечик тереклер къыйышагъанны бизин станцияны къуллукъчулары йимик ким билсин?..
Дербентде де бар шулай сынав станция. Тек олар аслу гьалда юзюм борла булан машгъул. Бизде алма, гьармут, кокан, кюреге, алча, шаптал, баъли, жие ва оьзге тереклер оьсдюрюле.
– Емиш бав салма сюегенлер сизин сынав станциягъа терек алма гелгенде олар булан тувулунагъан четимликлер боламы?
– Бар шолай четимликлер де. Шону да булай англатма бола. Кёп терек алагъанлар аслу гьалда биз оланы борчгъа бергенни сюе. Акъчасын гьазир бермесе, бизге бек онгайсыз бола. Неге тюгюл, сонг олардан шо борч акъчаны алмагъа бажарылмай да къала. Бизин идараны ишлерин кютмек учун да гьар гюн йимик харж тарыкъ. Бизин хозяйство – оьзю оьзюн таъмин этеген къурум. Гелеген акъча болмаса, бир ишибиз де юрюлмей.
– Пачалыкъдан кёмек ёкъ деп айтма сюесиз, мен тюз англайманмы?
– Бизин станцияны кюю колхозлар, совхозлар тозулгъан сонг четимлешме башлады. Бавлары булангъы кёп хозяйстволар бавчулукъ тармакъны юрютме болмайлы яда оьзге тюрлю себеплерден терек оьсдюрювню къолламайгъан болуп къалды. Эндирей юртдагъы колхозну кёп гектар ерде оьсеген бавлары бар эди, тозулду. Яхсай, Къазаныш, Жюнгютей, Халимбекавул – къайсын бирин айтайым, бары да юртлардагъы бавлар бузулду.
– Терекни оьсдюрмек учун, о емиш береген болгъунча кёп къыйын тёкме тарыкъ.Сонг шолай бавланы ёкъ этип къоймакъ гьеч къыйышагъан иш де тюгюл чю…
– Емиш тереклени сакълап билген буса, хозяйстволагъа ва ерли халкъгъа да, озокъда, кёп пайда болажакъ эди. Терек емиш берме башлагъынча, уьч-дёрт йыллар гете. Сонг да, бала терек толу емиш береген болгъунча да йыллар тарыкъ. Терек топуракъны дымлыгъын сакълайгъандан къайры да, эки якъдагъы гьаваны да тазалай. Емиш адамны къаркъарасы учун да бек пайдалы зат. Къаравсуз къалгъан емиш терекден языкъ оьсюмлюк болмас.
Терек ерине етишип оьсгенде бек чыдамлы да бола.Тюбюн къазмай, иш этип сугъармай турсанг да къурумай. Айрокъда баъли тереклер, жие тереклер шолай чыдамлы.
– Бизде, Дагъыстанда, юзюм оьсдюрмекден къайры, емиш тереклер оьсдюрмек де пайдалы иш деп санала. О гьакъда кёп айтылса да, сабанчы агьлюлер шогъар онча агьамият бермейдир деп эсиме геле. Бавлар салагъанлар нечик ойлаша?
– Озокъда, бавчулукъгъа тиердей касбу ёкъдур. Мен шолай ойлашаман. Оьзюм мен башлапгъы касбума гёре юрт хозяйство касбучу тюгюл эдим. Финанс техникумну битген сонг бу станциягъа ишге тюшдюм. Терек оьсдюрювге ювукъдан агьамият берген сонг, артындагъы йыл Юрт хозяйство институтгъа охума тюшдюм. Шону битдирип, оьзюмню къысматымны оьзге касбу булан байладым. Шогьар бир де гьёкюнчюм болмагъан.
– Сынав станцияда ишлейгенинг кёп боламы?
– Магъа 38 йыл бола. Бу станциягъа ишге тюшгенде 23 йыл бола эди.
– Сизин сынав станцияда бек белгили адамлар да ишлеген. Оланы таъсири де тийгендир…
– Биринчилей, станцияны гьали болгъунча бола гелген барлыгъына Батдал Вагьитович бек уллу къошум этди. Ол шо къыйынлы йылларда станцияны директору болуп ишледи. Бизден таба Дагъыстан Республиканы юрт хозяйство министри болуп гетди. Ону гьаракаты булан биз тозулмай сакъландыкъ деп айтса да, янгылыш тюгюл. Ону оьзюню ишине берилгенлиги бизин къайсыбызгъа да уьлгю болуп таъсир этгенин мунда ишлейгенлер бек яхшы биле.
– Алимлерден кимни эсгерме боласан?
– Бизде ишлейген юрт хозяйство илмуланы доктору Темирболат Алибеков сынав – ахтарыв ёлда республикада оьзюне черсиз алим деп эсибизге геле. Ол Россия оьлчевде де уллу алим. Ону гьакъында, ол етишген уьстюнлюклени гьакъында кёп заман хабарлама бола. Инг тамашасы – огъар гелеген йыл 85 йыл тамамлана. Станцияда ишлейгени де 60 йыл бола. Буссагьатгъы вакъти ол жураланы ахтарыв бёлюкню начальниги. Гьали де оьзюню ишине бек мекенли янашагъан адам. Ондан уьлгю алмайгъаныбыз ёкъ.
– Сен айтагъан алим чыгъаргъан емиш тереклени янгы журалары бавчулукъда сыналгъан деп айтма боламысан?
– Боламан. Темирболат Алибеков чыгъаргъан янгы журалар – бек пайдалы ва табиат шартлагъа чыдамлы тереклер. Шоланы къайсы бавчу да оьзюню бавунда болдуруп сакъласа, бир заманда да гьёкюнмежек. Бары да 14 жура бар. Оланы бирлери Россия Федерациясыны Пачалыкъ реестрине де гирген.
– Рашит, cизин сынав станциядан къайры, терек оьсдюреген фермерлер де бар. Оланы тереклерин де аламы бав салма сюегенлер?
– Оьзге емиш терек оьсдюрегенлер де бар. Тек мен оланы сёгюп айтагъаным тюгюл, тюз англагъыз, булай ерде болдурулгъан терекни де, гьар ким къыйып этген терекни де башгъалыгъы ёкъ десе, тюз болмас. Ондан къайры, биз терек алма гелгенлер турагъан регионгъа гёре къыйышывлу жураланы берме болабыз. Багьа янындан да бизин тереклер оланыкинден артыкъ болмай.
– Сынав станцияда ишлейген нече адам бар?
– Барыбыз да 27 адам барбыз. Алимлер – 14 адам. Питомник деп къоябыз, терек къыйып, ону тергейген ва оьсдюреген хозяйствода 8 адам ишлей.
– Олай болгъанда, сизин сынав станцияны эки тюрлю къуллукъчулары бар. Терекни янгы жураларын чыгъарагъанлар ва оланы къыйып, бала тереклер болдурагъанлар. Алим группа бюджет маяланы аладыр. Кёмек бардыр олагъа пачалыкъны янындан?
– Олагъа да шу деп айтма этилеген кёмек болмай. Тек гьали арт вакътилерде о къуллукъчулагъа алапа гьакълар бюджетден геле.
– Нечакъы ала, мисал учун, аты айтылгъан алим, профессор Темирболат Алибеков?
– Ону алапасы бир медсестра алагъан алапагъа тенг десе де ярай.
– Станция йылда нече терек оьсдюрме бола?
– Бары да имканлыкъларына гёре станцияда йылда 500 минг терек оьсдюрме болардай шартлар бар. Тек биз, орта гьисапда, гьар йыл 50 минг терек оьсдюребиз.
– Бавланы майданы нече гектар бар? Емиш берегенлери, бала тереклер…
– Бары да бавларыбызны майданы 114, 8 гектар бар. Оьрюм тереклер 26,3 гектаргъа салынгъан. Емиш береген бавлар 88,5 гектар
ерни елеген.
Аслу гьалда алма бавланы майданы кёп – 32, 5 гектар бар. Сонг баъли терек оьсеген бавларыбызны майданы геле – 23,3 гектар. 15 гектардан да кёп ерде кюреге тереклерибиз бар. Шаптал – 9 гектарда. Олардан къайры, емиш береген тереклени арасында жие, кокан, гьармут, алча, гьайва тереклер де ёлугъа.
– Рашит, мен англагъан кюйде, сен Буйнакск район жыйыныны депутаты да дюрсен. Оьркъазаныш юртну жамияты сагъа шолай жаваплыкъны да тапшургъан. Оьзюнг о гьакъда не деп айтма сюер эдинг?
– Сайлавланы вакътисинде оьркъазанышлы сайлавчулар 2017-нчи йылны апрель айыны 4-нде район жыйынына мени оьзлени вакили этип айырды. О – мени учун бек уллу жаваплыкъ. Ата юртунга болагъан кёмегингни этмекден сыйлы къуллукъ ёкъдур деп эсиме геле.
Алда да юртлуларым мени юрт советини депутаты этип де айыргъан эди.
– Сагъа яшав ёлунгда, касбу къуллугъунгда, жамият ишлерде гьар даим де яхшылыкълар ёрайбыз, юрегинге тутгъан умутларынга етишме насип болсун!
– Сиз де савболугъуз. «Ёлдаш» газетни биз кёп сююп охуйбуз. Оьтгерген 100 йыллыкъ юбилейигизден сонг да сизге дагъы да гёрмекли иш юрютмеге четимликлер ёлукъмасын.
СУРАТДА: Дагъыстан сынав селекция станцияны баш агроному
Рашит Зубайыров.
