Ер юзюнде гьажатлы тарыкъ-герек булан тенглешдиргенде, адамны яшаву ва ону гьар гюнлюк турушу учун сув чинк де тарыкъ затдыр. Ер сайлама, сув сайла деп халкъ арада айтылагъаны да кюрчюсюз тюгюл.

Дагъыстанны оьзге районлары булан тенглешдиргенде, Къаягент районну халкъыны къысматында сувну масъаласы бек итти токътагъаны биринчи йыл тюгюл. Шону аслу себебин тезден берли ерли адамлар билсе де ва гьатдан озуп алимлер де къол ялгъайгъан кюйде болса да, явгъан янгурлардан оьзенлерибиз ташымай. Натижада буса булакълар да къуруй. Шо саялы да бизин районда ичеген сувдан къайры да, топуракъланы сугъарма да сув етишмейгени гьалеклендире.

Белгили кюйде, июнь айны 4-нде, Россияны мелиораторлары оьзлени касбу байрамын белгиледи. Бу байрам аралыкъда бизин район газетни баш редакторуну орунбасары «Дагъыстан Республиканы Мелиоводхоз министерлиги» деген федерал пачалыкъ бюджет идарасыны Къаягент райондагъы филиалыны ёлбашчысы, Дагъыстан Республиканы юрт хозяйствосуну ат къазангъан къуллукъчусу Нажмутдин Камалов булан ёлугъуп, идараны ишлери булан таныш болуп, ондан баянлыкъ алгъан.

– Нажмутдин Магьамматович, сиз де билеген кюйде, къачанда да адам къайсы ишни де оьзеги болуп, аслу гюч болуп гелген. Шо себепден сизин загьмат коллективде нече адам ишлейгенни ва нечакъы техника барны аян этгенигизни сюер эдик.

– Озокъда, оьзюм де якълайман сизин шо пикругъузну. Савлай алгъанда, бизин филиалны коллективинде 64 адам ишлей ва 5 единица техника бар. Юрт ерлерде сугъарыв системасында не йимик касбучулар ишлей буса, шолар булан биз де толу таъминбиз демеге ярай.

– Олар не булан машгъул?

– Биз башгъа хоншу районланыкин де къошгъанда, бары да 29 хозяйствону ва оланы 9297 гектар ердеги сугъарыв майданларыны, олай да шону ичинде бизин районну 6700 гектар топура­гъыны, 112 чакъырымдагъы ич хозяйст­во аралыкълардагъы татавулланы, 50 чакъырым мезгилде коллекторланы, 3 гьавузну ва 2 уллу насос станцияны сувгъа байлавлу масъалаларын чечебиз. Шо буса аз тюгюл.

– Сугъарыв къайсы татавуллардан юрюле?

– Гьамри оьзен ва Башлычай татавулларындан къайры, Къоличи, Къакъа оьзен ва Тикарский деген («Мирза-сув») татавулларындан юрюле.

– Не йимик ишлер бажарыла, четимликлер къаршылаша?

–Бизин филиалны коллективини аслу борчу – оьзлерден гьаракатны болдуруп, айры-айры адамлагъа ва хозяйст­волагъа сув етишдирип, таъмин этмек. Алдагъы янгылышлар такрарланмасын учун алгъасавлу чаралар гёребиз, сёзлеримни ачыкъ мисаллар булан гертилеме де сюемен.

Мисал учун айтгъанда, 2016-нчы йылда оьсюмлюклени оьсювюне ва болушлукъ этмек учун 3707 гектар ерде юрт хозяйство оьсюмлюклер сугъарылгъаны бизин коллектив учун борчларын артыгъы кютген гьисапланды. Демек, 3508 гектар ерде аслусу болуп Къаягент районну топуракълары сугъарылса да, сувлар бираз артып, 116 гектарда Сергокъала ва 83 гектарда Дахадаев районну хозяйстволарыны топуракъларын да сугъарма имканлыкъ яратылды.

– Бизин районну экономикасында юзюмчюлюк аслу гелим береген тармакъ саналса да, ашлыкълар оьсдюрювге де тергев сёнмейгени яхшы…

– Сув топуракъны яшната. Сынав гёрсетеген кюйде, сугъарылмагъан юзюм бавланы гьар гектарындан орта гьисапда 30 центнер, гюзлюклерден 15–18 центнер тюгюл эсе алынмай буса, юзюм борлагъа заманында берилген сувдан 120–180 центнер татли емиш ва

гюзлюклерден де 30–40 центнер ашлыкъ къайтарма бола. Тек тувра оьзюбюзде ишибизни умпагьатлы этип юрютме къаст этсек де, гьалиги девюрдеги къы­йынлыкълар ва эркин базар аралыкълар бизин де аямай. Савлай коллективни алданокъ тасдыкъ этилген йыллыкъ ишине четимликлер чатакъ салагъаны бек гьалеклендире.

– Не зат?

– Къаягент районда сув бек къытлыкъ этегени гьакъда нече тюрлю кабинетлерде сёз юрюлсе де, йыллар бою топлангъан четимликлер кемимей, масъала чечилмей. Бизин коллективни гьаракаты, гючю булан, сиптечиликни къолгъа алып юрюмек азлыкъ эте. Уьлке оьлчевде яда оьр республика къурумланы ягъындан болсун, бизин райондагъы сувну айланасындагъы гьалны арагъа салынып ойлашма тюшегени англашыла.

– Талапланы гьисапгъа алып не ишлер этиле?

– Шо гьакъда айтма кёп зат бар. Бу йылны февраль айыны 14-нде, оьзюм де тийишли гёрюп, бизин баш ведомствобузну атына «Дагъыстан Республиканы Мелиоводхоз министерлиги» деген идарабызны директору З. Къурбановгъа маълумат кагъыз йиберип, билдирив этгенмен. Онда айтылагъаны йимик, инг башлап биз гючлю янгурланы сувларын асырап, къоллап жыйып, уьстевюне, татавуллардан таба оланы бакъдырып, сугъарып бу йылны тюшюмюне кюрчю салмакъны гьайын этме чалышабыз. Экинчилей де, Тикарский сугъарыв системасы – «Мирза-сув» татавул Уллу-чай оьзенден баш алагъаны учун ону башындагъы гьалны тюзлеме герек. Татавулну башындагъы сув жыйылагъан имарат ва олай да артыкъ сувланы ташлайгъан къурулушлары 80 процентге лай басгъанындан къайры, насос ерлешдирилген ерни де гьайын этме тюше. Шонда гид­ротехника къурулушуну тот басгъаны, айрокъда сув кёп заманда уллу къоркъунчлукъ тувдурма ва кёп хозяйстволаны сувдан магьрюм этип къойма бола.

Дагъы да айтсам, бизде Къоличи сугъарыв системасындагъы гьал да яхшы тюгюл. Бир якъдан сув алагъан насослар кёп бузула, бирев якъдан иш учун къоллайгъан электрик гючлени багьасы бирден-бир артып тербей. Дагъы да Манас оьзенден гелеген ва гьавузгъа жыйылагъан сув азлыкъ эте, башгъа къыйынлыкълар да бар. Шоланы къайсын-бирин айтайым? Шо себепден де темиркъазыкъ бойда ерлешген бизин районну «Каспий», «Чкаловский», «Оьте­миш» ГУП-лары ва «Дейбукъ» СПК-сы хыйлы къыйыкъсытывлагъа тары­гъан. Янгыз «Каспий» ГУП оьтген йыл Къоличи системасындан сув алып 38,5 гектар ерни сугъарма болгъан. Бизин районну буса бу бойда 1661 гектар ерде сугъарылагъан юзюмлюклери бар.

Шолар да аз йимик, акъча маяланы къытлыгъы ва мелиорация ишлеге техника ёкълугъу да бизге кёп къыйынлыкълар тувдура, ягъарлыкъ-майлав материаллар къытлыкъ этегени гьакъда айтмайлы да къояйым.

– Сувдан пайдаланагъанлар булан дыгъарлар байланамы?

– Дыгъаргъа гёре сув къоллайгъанлар учун тарыкъ чакъы сувну йибергенбиз ва шоллукъда оланы талапларын 102 процентге кютгенбиз. Буса да, акъча ёкълукъну балагьындан, оьзге йыллар булан тенглешдиргенде, бизин булан дыгъар байлав иш хыйлы акъсай. ­Янгыз Къаягент райондан 2015-нчи – 2016-нчы йыллар 11– 14 дыгъар байлагъан эди буса, бу йылны оьтген болжалында 9 хозяйство тюгюл шолай дыгъарланы байламагъаны ичибизбушдура.

– Дагъы къошма сюегенигиз?

– Гьар-бир касбучу оьз иш еринде болса, арада тувулунгъан кёп масъалаланы чечме тынч бола. Бизин касбучуларыбыз – ишин сюеген, муштарлы касбучулар. Мен де коллективде узакъ йылланы боюнда намуслу кюйде чалышгъан ёлдашлагъа аркъа таяйман. Шо гьакъда айта туруп, инг башлап бульдозерист Камалутдин Каратовну, татавулланы гьалына тергев юрютеген Рустам Абдуллаевни ва акъча булан байлавлу ишлени багьанасыз юрютеген баш бухгалтерибиз Хидирнаби Гьажиевни атларын уллу гьюрмет булан эсгерме сюемен. Сиз де билеген кюйде, бу йылны башында Элдерги татавулунда хыйлы заман сув къайтгъан эди. Ону да себеби Гьюсемегент юртну тюбюнде гелеген сув быргъы линияда бузукълукълар болгъан эди. Шону ярашдырып, къурашдырып, ишге салмакъ учун бизге

кёп тер тёкме ва акъча маялар харжлама тюшдю. Гьатта бизге авур быргъыланы гётермек учун кран машинни башгъа ерден къуршама тюшдю. Ону буса кёплер билмей. Демек, шо мен оьрде эсгерген техника касбучулар ва оьзге иш ёлдашларым шолай кемчиликлени ёрукъгъа салма бажарды.

– Гележекде де сизге уьстюнлюклер ёрайман. Баянлыкъ бергенигиз учун баракалла.

– Сиз де эсен-аман къалыгъыз. Халкъны гьайын этип, топуракъны, ­оьсюмлюклени сувгъа бакъгъан якъдагъы талапларын кютюв – бизин сыйлы борчубуз.

Автор: Магьамматзапир ТЕМИРБЕКОВ.