Янгыртывлар оьмюр сюреген девюрде, сынав ташдырагъан кююнде, айлана ягъыбызда – жамиятны ичинде, табиатда дегенлей болуп турагъан алмашынывлар тергевню тартмай болмай. Оьзтёрече табии байлыкълары булангъы Дагъыстанны тавларында, тавтюп бойда, тюзлюкдеги районларында да артдагъы йылларда заралны, тас этивлени алдын алмакъ муратда уллу борчлар салынгъан.
Дагъысын айтмагъанда, Дагъыстанны къыбладан темиркъазыкъгъа багъып узатылгъан Каспий ягъа бойлары 500 чакъырымлагъа етише. Ер-ерде оьсюмлюклени тюрлю-тюрлю журалары, жан-жаныварланы къыр жынслары, шолай да кёп башгъа табии байлыкълары къаршылаша. Муна шо саялы да, айлана ягъыбызны аманлыгъын ва тазалыгъын къоруп сакълав лап да жаваплы ва агьамиятлы борчлардан санала демеге ярай.
2017-нчи йыл савлай Россияда Экологияны, шолай да, Дагъыстанда Каспийни ва оьзге сув байлыкъларыны йылы деп де токъташдырылгъаны белгили. Шону гьисапгъа алып, бизин мухбирибизни Дагъыстанны табии байлыкъларыны ва экология министри Набиюлла Къарачаев булангъы лакъырлашывун тёбенде охувчуларыбызны тергевюне бериле.
БОРЧЛАР БЕЛГИЛИ
– Набиюлла Абдулманапович, гьар гюнлюк сынав, яшав аянлашдырагъан кююнде, айлана якъны аманлыгъы ва тазалыгъы умуми низамны сакълавдан гьасил бола. Шону учун болма да ярай 2017-нчи йыл савлай Россияда ва Дагъыстанда Каспийни, оьзге сув байлыкъларыбызны йылы деп белгиленгени. Муна гьали биз де йылны ахырына етишдик, алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъарылыву гьакъда не айтмагъа бажарыла?
– Алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун юрюлеген гьаракатны толу натижалары сонг дагъы да аян этилинежек. Гертиден де, борчлар уллу. Уьстевюне, бир-бир агьамиятлы проектлер бир йылгъа тюгюл, бир нече йылланы гьисапгъа алып къурулгъан ва шоланы яшавгъа чыгъарылывуна байлавлу ишлер-чаралар давам этилип де тура. Бизин министерликни алдына салынгъан борчлар бирлешген кёп масъалаланы къуршай. Къайсын-бирин айтайыкъ – айлана якъны заралландырагъан къатты-къатыш къалды-къулдуланы алдын алыв, шолар учун тийишли ерлени белгилеп токъташдырыв. Сонг да, сув байлыкъларыбызны, топуракъларыбызны ва башгъа табии байлыкъларыбызны асувлу кюйде пайдаландырыв ва оьзгелери. Демек, эсгерилген алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъарыв, къайсын алсакъ да, агьамиятлы ва тергевден тюшюрмеге ярамай.
– Айлана якъны аманлыгъын къорув, озокъда, шоланы лап да агьамиятлысыдыр, лакъырыбызны да шону гьисапгъа алып узатсакъ яхшы болур?
– Дурус. Дагъыстанны дазуларыны ичиндеги табии байлыкъланы къоруп сакълав ва айлана якъны заралландырмай пайдаландырыв шолай уллу агьамияты булангъы масъала санала. О саялы да шо гьаракатда умуми низамгъа, законлагъа гьюрмет этив къайсыбызгъа да гьажатлы. Айлана якъны къорув законлагъа, низамгъа янашыв башгъа-башгъа экени саялы биз де ишибизни умуми талапланы гьисапгъа алып белгиленген чараланы оьтгермесек бажарылмайгъаны аян. Шо саялы да алданокъ къурулгъан плангъа гёре бу йыл 137 ерде тергевлер оьтгерилди ва шолагъа байлавлу болуп гьар тюрлю оьлчевлерде къоду салывлар булан 336 къарар къабул этилинди.
Айлана якъны аманлыгъына зараллы къатты-къатышгъан къалды-къулдуланы ташлайгъан хас ерлени болдурув ва шо ерлерде низамны къорувну масъаласы къатты кюйде салынгъан. Шо гьакъда Дагъыстанда айлана якъны къорувну 2015-2020-нчы йыллагъа ерли белгиленген хас пачалыкъ программасында да айрыча хат булан эсгерилегени негьакъ тюгюл. Мисал учун айтсакъ, шолай ер бу йыл Хумторкъали районда да белгиленди. Каспийск, Магьачкъала, Избербаш ва Буйнакск шагьарларда да шолай чёпню ташлайгъан ерлени болдурувгъа байлавлу ишлер узатыла демеге ярай. Бизин республикабызда, савлай алгъанда, айлана якъны аманлыгъын ва тазалыгъын заралландырагъан бир мингден де кёп чёп ташлайгъан ерлер бар эди. Оланы оьзбашына къурулгъанлары ёкъ этилди. Янгыз бу йыл шолай 160 чёп ташланагъан ерлер тайдырылды десек де, кёп зат англашыла. Заралгъа тарыгъан шолай майданланы янгыдан яшавгъа къайтармакъ учун яшылландырывну чаралары да оьтгерилмей къалмай. Сергокъала, Магьарамгент, Лаваша районларда яшылландырыв-янгыртыв ишлер оьтгериле. Йылны башында Красноармейск посёлокда эсги резин дёгерчиклени ишлетеген завод къурулду ва пайдаландырывгъа берилди. Демек, айлана ягъыбызда тазалыкъны болдурув тергевсюз къалмай…
МАЪДАНЛАР ДА ПАЙДАЛАНДЫРЫЛА
– Бизин республикабызны маъданларын пайдаландырывда алгъа салынгъан борчлар некъадар яшавгъа чыгъарыла, ишлетивюню къайдалары разиликни тувдурамы?
– Бизин республикабызны районларында ва шагьарларында ерли маъданланы пайдаландырывгъа-ишлетивге байлавлу болуп къурумлагъа ва айры-айры адамлагъа 221 лицензия-шагьатнама берилген. Каспийни ягъасындан алынагъан къайырны ишлетивню масъаласы айрыча теревню тарта. Гьалиге ерли бизин министерликни янындан къайырдан пайдаланмакъ учун 15 карьерге шагьатнама берилген. Шоланы барысы да низам талап этеген кююнде денгизни ягъасындан 500 метр ариде ерлешген. Къурулуш учун пайдаландырылагъан маъданланы чыгъарыв булан машгъул болагъан керпич гьазирлейген ерлени де толу кюйде аян этип ёрукъгъа салмакъ учун чаралар гёрюле. Шолай 22 ер янгыдан гьисапгъа алынгъан ва 6-сы низамгъа да кюрчюлендирилген. Магьачкъаланы айланасында да керпич биширеген 3 ер гёз алгъа тутулгъан. Бирев де яшыртгъын ишлемежек. Бизин ишибизни натижаларын аянлашдырмакъ муратда республикабызны ва пачалыкъны оьзге маълумат къураллары булан байлавлукъда иш гёрмеге тюше. Шону учун Дагъыстан телевидениеде «Экология билдирив» деген хас берилиш пайдаландырыла… Неге десегиз, низамгъа, законлагъа гьюрмет этив табии байлыкъларыбызны пайдаландырывда унутулмагъа ярамай. Ёгъесе, закон, низам бузулагъан гезиклерде прокуратураны, МВД-ни гючлерин къуршап, ортакъ рейдлер оьтгериле.
СУВ ГЬАВУЗЛАНЫ КЪЫСМАТЫ
– Набиюла Абдулманапович, сув байлыкъларыбызны къоруп сакълав ва пайдаландырыв нечик салынгъан?
– Башгъа-башгъа себеплени таъсирини натижасында бизин республикабызда сув гьавузланы къысматы да къыйынлы гьаллагъа тарымай къалмай. Шону гьисапгъа алып, оланы янгыртывгъа ва пайдаландырывгъа байлавлу болуп ишлер юрюлюп тура. Магьачкъаладагъы эмли балчыкъ кёлде ва Акъкёлде къурулуш ишлени пакарсызлыгъыны натижасында айрокъда къыйынлы гьал тувулунгъан эди. Гьали оланы къысматын гьисапгъа алып, айланасында тазалыкъны ва низамны салывгъа байлавлу чаралар оьтгериле. Гелеген йыл шоланы экисинде де янгыртыв-яшавгъа къайтарыв ишлени толу кюйде битдирмеге деп гёз алгъа тутулгъан.
Къаягент районда Аччы (Папас) деген кёлню 75 проценти къуруп битген эди. Шону алдын алмакъ учун хас план-график къурулуп янгыртывгъа байлавлу ишлер башланды. Неге десегиз, мунда балыкъланы тюрлю журалары, халкъара Къызыл Китабына гийирилген къушланы къонуш табагъанын гьисапгъа алмай къойма ярамай. Гьали шо кёлню ижарагъа алгъан ерли далапчы адамлар пайдаландыра. Бизин кёмегибиз булан шо кёлге 450 минг тюрлю-тюрлю журалы гиччи чабакълар да йиберилди. Демек, Аччы кёлню янгыртыв Россияны сув байлыкъларын оьсдюрювге байлавлу 2012-2020-нчы йыллагъа ерли къурулгъан хас федерал программасына гийирилген.
Шо кююнде, Солакъ ойтанда да сувланы оьлчевлерин ва балыкъ байлыкъларын къайтарывгъа байлавлу ишлер давам этиле. Неге десегиз, посёлокда яшайгъан адамлар учун иш ерлер ачыв да шону булан туврадан-тувра байлавлу. Бу бойда совет девюрде гьар йыл бир минг тондан да къолай балыкъ тутула эди. Айтмагъа сюегеним, шолай асувлу имканлыкъланы янгыдан яшавгъа къайтарыв – бизин алдыбызда токътагъан жаваплы борчланы бириси. 2-3 йылланы боюнда бу бойда янгыртыв ишлер арты уьзюлмейген кюйде юрюлежегине умут бар. Неге тюгюл, бу бойда балыкълар урлукъ яя, гьар тюрлю къыт болгъан къушлар къышлавун оьтгере.
Туралиде «Табиат» деген гиччи предприятиени еси ижарагъа алып, 180 гектаргъа ювукъ майданны янгыртмагъа токъташгъан. Гьалиге ерли ол оьзюню сёзюн ер болма къоймай, Гиччи Турали кёлню сув майданын 85 процентге ювугъун къайтарып да тура.
КОР бизин республикабыз учун лап да агьамиятлы сув гьавузланы бириси гьисапда танывлу. Гьалиги заманда да ону жанлы суву айлана якъдагъы авлакъланы яшгъарта, суву къуруйгъан кёллени яшавгъа къайтара. Буссагьатгъы вакътиде де Алтаус, Алмалы, Осадчий (Хумторкъали район) кёллер КОР-дан таба сув ала. Шолайлыкъда, Буйнакскиде, Къаягентде, Бабаюртда ва оьзге бойларда авлакъланы сугъарагъан ва адамлар ичеген сувну сан янын ва оьлчевлерин артдырывгъа байлавлу ишлер юрюлюп тура. Самурну сув ва агъач байлыкъларын къорувдан да хантав къалмайбыз…
Каспийде Аграхан сув къолтукъну экология гьалын ёрукълашдырывну масъаласы да хас федерал программаны оьлчевюнде оьтгерилегени гьакъда айрыча эсгермеге сюемен. Неге тюгюл, бу бойдагъы ишлер федерал къурумлар булан байлавлукъда юрюле.
– Набиюлла Абдулманапович, озокъда, бизге авлакъланы сугъарыв, адамлагъа ичеген сувну оьлчевлерин ва сан янын артдырыв – агьамиятлы масъала. Сиз уьстде де эсгерип гетдигиз балыкъчылыкъны оьсдюрюв булан оьзге яшавлукъ ва экономика талапланы ёрукълашдырма имканлыкълар яратылынагъаны гьакъда. Республикабызны балыкъчылыкъ хозяйство тармагъын оьсдюрювде имканлыкълар некъадар къоллана?
– Мен уьстде эсгерген кюйде, шо масъаланы яшавгъа чыгъарыв федерал къурумлар булан бирче чечиле. Бу йыл язбашда Дагъыстангъа иш этип шону учун РФ-ни юрт хозяйство ва сурсат министрини заместители, балыкъчылыкъ федерал агентлигини башчысы И. Шестаков да гелип, гьалны, бар имканлыкъланы ахтарып, гьисапгъа алып гетди. Гьасили, Терикни тёбен боюнда ва Къарахум сув гьавузларда балыкълар урлукъ яягъан сув гьавузланы майданларын генглешдирмеге шартлар болдурмагъа тюшегени гьакъда ачыкъдан айтылды. Сув гьавузланы бугюнгю къысматын гьисапгъа алып, ДР-ни сугъарыв федерал пачалыкъ бюджет идарасы булан байлавлукъда багьалы балыкъланы жураларын артдырывгъа тергев къолайлаша бара.
БАЙЛАВЛУКЪДА ИШ ГЁРМЕ ТЮШЕ
– Бизин республикабызда айрыча къорулма тюшеген табии территорияларда бугюнгю гьал нечикдир?
– Шолай ерлер бизин республикабызда гьалиге ерли 41 бар. Шолай 12 пачалыкъ къорукъ, 2 табии парк ва 27 табии эсделиклер бар. Оланы къоруп сакълавгъа ва пайдаландырывгъа байлавлу ишлер планлашдырылгъан кююнде давам этиле Хунзах, Къаягент, Дербент районларда, Магьачкъалада ва башгъа бойларда. Бугюнлерде тахшагьарыбыздагъы Элтав агъачлыкъны да айрыча къоруп эсделик гьисаа токъташдырмакъ учун къаст этиле.
– Адамланы экология англавларын камиллешдирмек учун не йимик имканлыкълар бар ва пайдаландырыла?
– Уьстде мен эсгерип гетдим Дагъыстан телевидениеде бир сагьатлыкъ хас берилишибизни гьакъында. Сиздей оьзге маълумат къураллар булан да байлавлукъда иш гёребиз. Школалар, оьр охув ожакълар, ватандашланы ихтиярларын якълайгъан жамият, пачалыкъ къурумлар, муниципал районлар ва шагьарлар булан байлавлукъда иш гёрмеге тюше.
– Бугюнлерде оьзюню 100 йыллыкъ юбилейин къаршылайгъан анадаш «Ёлдаш» газетни охувчуларына сиз не ёрамагъа сюер эдигиз?
– Айлана ягъыбызны къорувда гьаракатыбыз бирлешгенни сюемен. Неге десегиз, аманлыгъыбызны даражасы бирлешген гьаракатдан гьасил. Ёгъесе, гележек наслуланы алдында эсделигибиз ярыкъ болмас. «Ёлдаш» газетибизге, охувчуларына савлукъ, гележегине инамлыкъ, яратывчулукъ ишинде уьстюнлюклер ёрайман.
