Артдагъы вакътилерде айрокъда ят эллеге чыкъгъан яш наслуну арасында ана тилине, тарихине, маданиятына, адабиятына тергев этип, хыбырлап, уянып гелегенлени гьис этмей болмайсан. Бираз алда мен юреги патриот гьислерден толгъан, халкъыны къысматын ойлашагъан, Москвада чалышагъан, ондагъы «QUMUQLAR» деген къурумну гьаракатчысы бойнакълы улан Салават Салаватов булан таныш болдум. Ол отпускагъа элин сагъынып, дос-къардашын гёрме гелген эди. Къумукъларда ат туягъын тай басар деген айтыв бар. Салават атасыны ёлун тутуп, экономика тармакъны сайлай ва Магьачкъаладагъы финанс коллежге охума тюше. Ону битдиргенче къарап турмайлы, бир вакътини ичинде ол Ростовдагъы Къыбла федерал экономика университетни Магьачкъаладагъы филиалыны финанс ва кредит бёлюгюнде заочно да охуй. Диплом алгъан булан да болмай, огъар гёре иш де тарыкъ. Шону учун коллежни битдирген сонг, Салават иш излеп Москвагъа чыгъып гете. Бир-эки ай ахтарып, ондагъы банкгъа баш (ведущий) касбучу, менеджер болуп тюше. Салават булан ёлукъгъанда яш наслуну масъалалары, оьрде аты эсгерилген къурумну гьаракаты гьакъда лакъыр этген эдик. Гьали шону сизин тергевюгюзге беребиз.

– Гьаман сайын жагьиллер ана тилин билмей деп кёп айыплар салына. Айрокъда Дагъыстандан тышгъа чыкъгъанлар тилине бет буруп къоядыр деп эсиме геле. Тенглилеригизни арасында бир-биригиз булан орусча къатнаймысыз яда ярты-юрту ярмалап, ана тилигизде сёйлеймисиз?

–Ана тилибизде сёйлейбиз. Дагъыстандан тыш янгъа чыкъгъанда, ана тилинге бакъгъан гьислеринг гючлене буса ярай. Уьстевюне, Москвада тюрк миллетли яшлар кёп бар. Олар булан къатнайгъанда, биз бир-бирибизге бу сёз сизде нечикдир, огъар не дейсиз деп бир-биревге сорайбыз. Олай гьаракат буса бизге тилибизни дагъы да яхшы билме имканлыкъ бере. Ондан къайры, янгыз къумукъ тилни тюгюл, къардаш тюрк миллетлени тиллерине де чомуласан, оланы да уьйренме гьасирет боласан. Биз балкъарлар, къарачайлар, къырым татарлар, ногъайлар булан ёлугъабыз, гьар тюрлю чараларда бирче болабыз.

–Къарачайлар, татарлар, оьзге тюрк миллетлер булан къатнайбыз деп айтасан. Алда адамлар бир-бирине чакъ-чакъда къонакълай барып, татывлукъ да бар эди. Гьали чи бир-биревге къонакълай барагъан адатны да унута барамы экен деп эсиме геле. Бары да мурадын телефондан таба кютюп къоялар.

–Къатнавубуз янгыз телефонлар, къонакълыкъ булан битип къалмай. Биз оьзюбюзню бирлигибизни иш булан да гёрсетме герегибизни англайбыз. Бизин бирикдиреген ортакъ ишлерибиз кёп бола. Гертиси, мен Дагъыстанда халкъны къурумлары бар буса да, ёкъ буса да билмеймен. Амма онда яшайгъан гьар миллетни тюрлю-тюрлю жамиятларыны, яш наслуну иш гёреген къурумлары бар. Оланы барыны да яшавгъа чыгъарма тарыкълы проектлери де бар. Шо проектлеге гёре гьаракатын да юрюте. Мисал учун, къарачай-балкъар халкъланы айтылынгъан «ELBRUSOID» деген бек агьамиятлы ишлени башына чыгъып турагъан фонду бар. Къумукъланыки гюч алып, гётерилип барагъан «QUMUQLAR» деп белгили болгъан, яш наслуну гьаракаты булан иш гёреген жамият къуруму бар.

Бир-бирде бары да къурумлар жыйылып йиберип, гьар тюрлю чаралар оьтгеребиз. Мисал учун, гьар йыл май айда болагъан «Бирлик той» деп Кавказ ва Къырым тюрклени маданият фестивалы мердешге айланып геле. Гетген йыл шо агьвалат биринчилей къумукълар, ногъайлар, къарачайлар, балкъарлар, къырым татарлар булан бирлешип кёп къужурлу кюйде оьтдю. Бу йыл буса бизге азербайжанлар да къошулду.

Оьзгелени арасында маданиятыбызны, тарихибизни, адабиятыбызны, адат-къылыгъыбызны гьакъында яябыз, абурун гётерме къарайбыз.

–«Бирлик той» деп айтгъанда, бийивлер, йыбав, харс гёз алгъа геле. Шо той не агъымгъа, не муратлагъа гёре юрюле?

–Онда янгыз бийивлер, йырлар булан дазуланып къалмай. Гетген йыл шонда мен де ортакъчылыкъ этдим. Бу йыл, отпускагъа ватаныма гелип, бажарылмады. Онда ногъайлар, къарачайлар, къырым татарлар ва оьзгелери бир-бирин танысын учун, бир миллетни гьакъында хабарлама башгъа миллетге тапшуралар. Къарачай-балкъарлар къумукъланы гьакъында лакъыр юрютдюлер. Сонг онда гьар тюрлю оюнлар, конкурслар, ребуслар бола, чечеген ёммакълар айтыла. Мисал учун, ребусларда бары да тюрк миллетлерде бир маъна берилеген, тамуру бир сёзлер бола, шолагъа гёре суратлар да. Гьар ким шолагъа байлавлу англатывлар да бере. Сонг да, гелген къонакъланы гьар халкъны бийивлери булан таныш этебиз. Бу йыл да «QUMUQLAR» шондагъы къарачай-балкъарланы «ELBRUSOID» деген фонду, къырым татарланы жамияты, ногъайланы яш наслусуну союзу, сонг да азербайжанланы жагьиллерини «OGUZELI» деп юрюлеген къуруму да къошулуп ёлугъув кёп таъсирли кюйде оьтген. Бизин «QUMUQLAR» «Къумукъ гечеси» деген ахшамны да адамланы шайлы гёнгюн ачагъан кюйде оьтгерген эди. Россия-немис дослугъуну, татарланы милли уьйлеринде де гьар тюрлю шатлы жыйынлар болду.

Сонг да, гьар йыл ораза тутма башлагъанда, сыйлы айны гьюрметине «Рамазанны чатыры» (Шатёр Рамазана) деген бек арив инсаплы, зувап болагъан мажлис оьтгериле. Ораза тутулагъан айны ичиндеги гюнлени гьар миллет пайлап, гезиги булан Ораза ачылагъан вакътиде столлар тизиле. Москвадагъы Уьстюнлюкню паркындагъы межитни къырыйында чатырлар къурула, сагьна да салына. Шо гюн 500 адамны сама ашатып, зувап къазанма боласан. Сюйген адам гелип оьзлени оразасын ачалар. ­Янгыз бусурманлар тюгюл, оьзге миллетлер де бизин ашларыбызны татывуна къарама бола. Столланы онгаргъандан къайры да, шо миллет жыйылгъанланы алдында оьзлени культурасыны, тарихини, дин булан байлангъан агьвалатларыны, белгили дин агьлюлени, зияратларыны гьакъында хабарлайлар, назмулар охуйлар.

–Айт чы, биз тюрк миллетлерден сююнеген йимик, олар бизден къуванамы?

–Мен бириси тюрк миллетли яшлар булан таныш болгъанда, адат-къылыгъы, турушу булан бизге ошайгъанына тамаша бола эдим. Къарачай, балкъарлар, къырым татарлар бизге бек ювукъ, къыйышывлу. Олар да гьали болгъанча нечик биз сизин, къумукъланы, танымай, билмей тургъанбыз дейлер. Олар оьзлени жыйынларына чакъыргъанда, къумукъ къардашларыбызны гьюрметине деп, бизин сарынларыбызны, макъамларыбызны салып оькюртюп къоялар. Бизге бек абур этелер.

–Гертиден де, ватанындан тышгъа чыгъып яшайгъан къумукълар да оьткюрлюкню гьис этме бола. О якъгъа чыкъгъанда яшлар гьар-бир масъалагъа ачыкъ гёзден къарама, эс тапмагъа башлай буса ярай.

–Дагъыстанда да, онда да къумукъларымны арасында туруп тергев этемен. Нечакъы яман тие буса да айтайым, мундагъыланы гьали де айыкъма къасты ёкъ, юхлай. Оьзлени миллетчилеге гьисаплап, айыплармы экен деп, къумукъларын якълама къоркъагъан йимик гёремен. Мунда бир къурум къурса, оьзгелер оьзюн миллетчиге санар деп, ачыкъдан иш гёрмеге тартыналар. Къумукъгъа къумукъ десе, халкъыны гьайын этсе, миллетчи боламы? Мен Дагъыстанда яшайгъанда Мычыгъышдагъы Борагъанда, Темиркъазыкъ Осетиядагъы Къызларда яшайгъан къумукъланы, оланы диалекти гьакъда эшитмеген эдим, я билмей эдим. Оланы мен Москвада таныгъанман. Барыбыз да биригип, бир-бирибизге ий болуп къалгъанбыз, бир-биревден кёп янгылыкъланы билебиз. Биз чи къумукъларбыз деп авзубузну толтуруп айтмагъа тартынмайбыз, Шюкюр Аллагьгъа, илыгъагъан ерибиз де ёкъ.

–Озокъда, Дагъыстандагъы гьаллар булан тенглешдирмеге ярамай. Бизде масъалаланы чечмеге оьтесиз къыйын. Итге атгъан таякъ да къумукъланы мангалайына гелип тие. Къыйыкъсытывланы да гьис этебиз. Сиз олай ишлеге баш сукъма болмайсыз.

–Неге болмайбыз. Бир-бир масъалаланы ондан таба чечме къарайбыз. Мисал учун, Къазанда Татарстанны да, Тюркияны да бирлиги булан тюрк миллетлени язывчуларыны съезди болду. Олар бизин къурумгъа чыгъып, къумукълардан да жагьиллени къаравуллайгъанны билдирдилер. Биз, ахтара туруп, Дагъыстангъа чыкъдыкъ. Интернетден таба язып мурадыбызны билдирме къарадыкъ. Ондан таба бизин жамият къурумубузгъа кёплени атларын эсгергенлер болду. Оланы арасындан танглап, бир нече къызъяшгъа таклиф этилинген эди. Олар да уьйдегилери къоймай деп, сонг бойнакълы Багьавутдин Саматовну бакъдырма токъташдыкъ. Бир керен Багьавутдин Москвада къаршы болуп, «Къумукъ гечеси» деген ахшамда ортакъчылыкъ этип, шиъруларын да охугъан эди.

Ондан къайры да, шо къурум гьар йыл яшланы Тюркиягъа бакъдыра. Гьали де охума барма сюегенлер арзалар берип туралар.

–Сен Уллубийавулда оьсгенсен. О юрт – тарихде де, адат-къылыкъ якъдан да айтылгъан юртларыбызны бири. Тек артдагъы вакътилерде бир тюрлю къалмагъаллар болуп турагъангъа ичибизбуша. Халкъ биригип, оьз арасында чечип болмас йимик не масъалалар бар?

–Мен кёп юртларда болгъанман. Тек биревню де хатири къалмасын, амма бизин юртда йимик халкъны бирлигин дагъы ерде эслемегенмен. Арт вакътиде эки тухумну арасында чокъушувлар, эришивлер болду. Тек юртну жамааты я о янны, я бу янны якъламай, оланы арасына маслагьат салма къарадылар. Тюртюшювлер янгыз сайлавланы айланасында тюгюл, оьзлени ич анцукъаллары булан байлавлу эди. Эки адамдан башлангъан эди. Арты дагъы узатылмас деп умут этебиз. Бизин юртну халкъы, биревге къыйынлыкъ гелсе, шоссагьат жанланып, бирлешип, шо адамгъа кёмек этме алгъасай. Янгыз Уллубийавулда яшайгъанлагъа тюгюл, оьзге юртларда, шагьарларда яшайгъан юртагьлюлеге де кёмек этелер.

Бир керен Избербашда яшайгъан юртлуларыбызны уью хапарсыздан яллагъанда, бар халкъыбыз ябурулуп, балагьгъа тарыгъанлагъа уьй ишлеп, аз заманны ичинде тургъуздулар. Избербашлылар бизде олай кёмек этегенлер ёкъ деп, шогъар бек тамаша да болгъан эдилер.

Юртубузну ичинде дагъы да шолай иш болгъан эди. Бир гезик уьйню есилери гьажгъа гетип, бери къайтма ёл чыкъгъанда, ёкъ ерден оланы уьйлерине от тюшюп, болмагъандай болду. Юртлулар шо мюгьлетде жыйылып, къомурсгъалар йимик ишлеп, олар къайтгъанча уьй тизип, гьап-гьазир этген эди. Сонг дагъы да, биревлер тоюна гьазирленип чабып айлана эдилер. Ажжалгъа талав йимик, той башланма бир-эки гюн къалгъанда, уью яллап тезеги чыкъды. Шондан халкъгъа къувун тюшюп, чалтлыкъда уьй къуруп бердилер. Барына да Аллагь рази болсун. Шолай бизин юртлуларыбыз бир-бири булан бек бавурлу. Олай рагьмулу ишлени гьалиги заманда ким де этип турмай.

–Оьрде ана тилни гьакъында сёзюбюзню къырыйы-буччагъы чыкъгъан эди. Шо масъаланы да гёз алгъа тутуп, Къумукъ театрда къурчакъ театр ачып туралар. Шону нечик гёресен?

–Къурчакъ театр ачылса да, эгер гьар кимни уьюнде шо тилде сёйлемей, ана тили юрюлмей буса, яшлар огъар тергев берер деп эсиме гелмей. Къурчакъ театрны яшланы тарбиялавда, озокъда, пайдасы бар. Тек айда бир керен театргъа барып, къумукъча уьйренме болармы дагъы? Уьюнде ата-анасы къумукъ тилинде сёйлемесе, яшлар ана тилин нечик билежек?

Къайда барсам, яшлар телевизоргъа къапланып, мультиклеге тикленип болалар. Олар да орусча юрюле чи. Бажарыла буса, кёп мультфильмлени таржума этме ярай эди.

Сонг да, бизин айрыча милли каналыбыз болгъан буса яман тюгюл эди чи. Телевизорда жумада бир керен гьаран берилиш бола. Огъар да гьар заман расланмайсан. Къырым татарланы бир нече милли каналлары бар. Кинолары, мультиклери, берилишлери ана тилинде юрюлюп тура. Ана тилде чыгъагъан газетлени адамлар, айрокъда бизин чагъыбыздагъылар охумай. Киоскгъа барып газет алмагъа да эринелер. Гьали кнопкагъа да басып, телевизоргъа къарама сюелер.

Адамны юрегинде тилине жаны авруйгъанлыкъ, сююв болмаса, пайда ёкъ. Яшлагъа гиччиден ата-анасы, школада буса муаллимлер тарбия берегенде, оьзлени тилине, халкъына бакъгъан сюювню сингдирме герек. Яшлагъа булай охугъуз, ону этигиз деп, оларда патриот гьислени уятагъанлар бар буса, олар къулакъасмай къоймажакъ эди. Магъа уьйдегилер тилимни де, тарихимни де, газетлени де сюйдюрмеге болгъан чы. Бизде газетлени, журналланы архиви бар. Мен Магьачкъалада болсам, «Арбат» тюкенге гирип, мен охумагъан янгы къумукъ китаплар бармы экен деп бир де тергемей чыкъмагъанман. Бар буса, алып гетемен. Халкъны уяндырма, сюювню сингдирме герек. 

   

–Бош заманынгда не булан машгъулсан?

–Шиърулар язаман. Ондан къайры, Москвада турагъанда, жамият ишлеге къошулуп, ортакъчылыкъ этемен. Мунда гелгенде дос-къардашгъа, таныш-билишге къонакълай бараман. Уьйде турагъанда да мен, къумукъ жыйынлар болса, театр болса да, шонда етишме къарай эдим. Москвада буса жамият къурумубузгъа къошулдум. Тарыкъ болса, гитара согъуп йырламагъа да, бийимеге де амал этебиз.

–Сени йимик тенглилеринге не ёрар эдинг?

–Кёплер акъчагъа алданып, акъча гелеген иш буса, шогъар багъып къалалар. Билим алып, илмуну гьакъында ойлашып, ону артындан юрюсе яхшы деп ойлашаман. Адамлар охуп битдирип, оьзлени ерин тапса, халкъгъа пайдалы болажакъ эди деп эсиме геле. Ондан къайры да, гьар ким халкъын, ватанын, яшайгъан элин сюйсе, бизге дагъы не тарыкъ?!