Дагъыстанны уллу къумукъ районларыны бириси гьисапланагъан Къарабудагъгент район, гьакимлик къурумларыны хас къарары булан къурулуп амалгъа гелгенли, бугюнлерде 85 йыл тамамланажакъ. Оьтген узакъ йылланы ичинде районну халкъы жамият-политика агьамияты булангъы кёп тюрлю агьвалатланы шагьаты болгъан.

Шо болжалны ичинде аралашып гелген сююнч къатыш агьвалатлар булан бирче талчыкълы гьалланы да башдан гечирген. Чинкдеси, экономика ва яшавлукъ якъдан айынмакъ учун районну халкъы жагьлы гьаракатгъа къуру белсенип гелгени эс этиле. Районну къысматына байлавлу агьамиятлы тархлар ва мисаллар алда чыгъарылгъан китапчаларда да исбатлы кюйде суратлангъан. «Къарабудагъгент районгъа – 75 йыл», «Оьрлюклеге оьрленеген йыллар» деген китапчаларда ерлешдирилген маълуматланы барысын да буссагьатгъы вакътиде «Районну яшаву» деген газетини редактору Асадулла ГЬАЖИЕВ жыйып топлагъан. Къарабудагъгент районну 85 йыллыгъыны алдында ону булан болгъан къысгъаракъ баянлыкъны сизин тергевюгюзге де беребиз.

 

– Асадулла Гьайбуллаевич, мен инг алдын, Къарабудагъгент районну тарихине де тийип, буссагьатгъы вакътиде гьар тюрлю тармакъланы гьалы, айрыча алгъанда, экономиканы оьсювюню имканлыкълары гьакъда айтгъаныгъызны сюежек эдим. Къарабудагъгент районну юбилейини алдында шо айрыча умпагьатлы болуп чыгъажакъ деп эсиме геле.

– Сен айтагъан пикру булан мен де разимен. Тарихни бойлап, асруланы теренине чомулуп, даражалы алимлер йимик терен баянлыкъ бермеге болмажакъман, озокъда. Шолай буса да, районну бырынгъы ва сонггъу тарихине байлавлу магъа гьатта архивлеге барып да ахтарывлар юрютмеге тюшгени гьакъда айтмай къоймагъа болмайман. Къарабудагъгент районну юбилей тархларына байлавлу басмадан чыкъгъан эки де китапча шо гьаракатымны натижасы болуп токътады. Аслу гьалда Къарабудагъгент районну 85 йыллы­гъына багъышлангъан аслу маълуматлар халкъны къолуна да тюшежек.

– Къарабудагъгент районну 85 йыллыгъыны гьакъында айтагъанда, о тарх не йимик далиллеге асасланып токъташдырылгъан?

– Айтайым. Къарабудагъгент район 1921-нчи йыл январ айны 20-сында ВЦИК-ни декрети булан Темирханшура округуну Къарабудагъгент участкасыны кюрчюсюнде къурулгъан. 1935-нчи йылны март айыны 23-нде буса янгыдан айры район гьисапда белгиленген. 1965-нчи йылда о айрыча район гьисапда токъташдырыла. Кёп йылланы узагъында ону аты Ленин район деп юрюле. 1992-нчи йылда буса къайтып Къарабудагъгент районгъа айлана.  

– Мен гьисап этеген кюйде, Къарабудагъгент районну юбилейи гьакъда айта бара болгъан сонг, шогъар гиреген юртланы тарихин гьисапгъа алмай къоймагъа да бажарылмай.

– Озокъда, биз лакъырлашывгъа гиришегенде, мен асруланы теренинден гелеген тарихни бетлерин айтып негьакъ эсгермеген эдим.   Нечик алай да, айрыча гьар юртну тарихи савлай район оьтген ёлну бютюн туташгъан кюйде гьис этип сезмеге имканлыкъ бере. Бугюнлеге ерли етишген тарихи эсделиклерде эсгерилеген кюйде, Къарабудагъгент юртну жамияты оьзюне къыркъ адам къуршалагъан тёрени къарарына гёре яшавуна амал этип гелген. Шо гьакъда Къарабудагъгентли Жамалутдин гьажини «Кавказны ва Къарабудагъгент юртну тарихи» деген китабында етдирикли кюйде айтыла. Ондан къайры да, Къарабудагъгент округну топуракъларында яшав къургъанлар бырынгъы заманлардан бавчулукъгъа, юзюмчюлюкге, шону булан бирге, атчылыкъгъа, къылчыкълы ашлыкъланы болдурувгъа агьамият берип гелгени де белгили. Россия, Иран, Грузия булан Къарабудагъгент округ юрютеген сатыв-алыв аралыкълары да чалт оьсюп тургъан. Шолай, Россияда, гьатта гюнтувуш уьлкелеринде бизин бойларда болдургъан алманы, гьармутну, кюрегени, коканны, юзюмню сайламлы журалары сатыла болгъан. Къарабудагъгент бойларда болдурулгъан емишлени сан янын он сегизинчи асрудан тутуп Санкт-Петербург шагьарда ерлешген Россияны пачасыны къаласына етишдирилип тургъанын да исбатлайгъан мисаллар ёкъ тюгюл.

О ерде ораву гелгенде, мен шулай бирдагъы бир маълуматны гьакъында айтмагъа сюемен. Тарихни ахтарывчулар токъташдырагъангъа гёре, бырынгъы заманлардан берли де гьалиги районну баш юрту гьисапланагъан Къарабудагъгентде яшайгъанлар хазарланы биринчи тахшагьары Семендер булан тыгъыс байлавлукъ юрютюп тургъан. Къарабудагъгент юртдагъы авулланы бирисине Сергендеравул деп шо саялы къоюлгъан болмагъа да ярай. Юртну шо авулунда Семендерден гёчюп гелгенлер яшавлукъ къургъан болгъан деген пикру да негьакъ тувмагъандыр чы! Шону булан бирге, бир-бир тарихи эсделиклерде Къарабудагъгентге «тахгенти» деп айтылагъаны да кёп затны англатып къоя.

Ондан башгъа да, буссагьатгъы вакътиде бизин районгъа гиреген юртлар ерлешген топуракъларда юрюлген археология ахтарывланы натижасында малим этилген кёбюсю тарихи эсделик­лер тюз экенни алда адамлар яшавлукъ этип тургъан юртланы орунлары исбат эте. Шоланы арасындан Къарабудагъгентдеги Генторунну, Уллу Бойнакъны… къалды-къулдуларын айрыча айтмагъа ярай. Алимлер токъташдырагъан кюйде, эсгерилген тарихи эсделиклер бизин ата-бабалар хазар девюрден тутуп да шу ерлерде яшавлукъ этип гелгенини шагьатлары гьисаплана. Айрыча алгъанда, Къарабудагъгент юрт­ну айланасында юрюлген археология ахтарывланы натижалары гьакъда тарихи илмуланы доктору мисгин Гьажи Гьюсейнов-Фёдоровну илму асарларында генг кюйде айтылгъан.

– Асадулла Гьайбуллаевич, бугюнлеге гелгенде, Къарабудагъгент районну гележекде оьсювюн болдурмакъ учун не йимик шартлар болдурулгъан?

–Гьар тармакъны уьс­тюнде айрыча токътап айтма башласакъ, кёп заман ва кагъыз гьажатлы болур. Шону биз касбучулагъа къояйыкъ. Тек яшавлукъ ва экономика масъалаланы чечмек учун Къарабудагъгент район лап онгайлы ерде ерлешгенин ва республиканы агьамиятлы районларыны бириси экенин айтмай къоймагъа да кюй ёкъ. Ачыкълашдырып айтгъанда, бизин район Магьачкъала, Каспийск, Избербаш шагьарлар, олай да Буйнакск, Лаваша, Сергъокъала районлар булан дазулар тутуп, сонг да Каспий денгизни бир ягъа боюнда ерлешген. Дейгеним, оьзюню табиат, гьава шартларына гёре бизин районну денгиз бою Къара денгиз ягъа бойлардан бир де къалышмай. Шолайлыкъда, районда курорт, туризм тармакъланы оьсдюрмек учун бек багъыйлы шартлар бар. Шону гёз алгъа тутуп, районну топуракъларында шо тармакъланы айындырмакъ учун маъналы къайдада чаралар гёрюле. Шону булан бирге халкъны яшав даражасын яхшылашдырывну, ерли малланы болдурувну айланасында алынагъан гьар тюрлю гелимлени артдырывну ёллары да ахтарыла.

Бизин районну гьакимлик къурумларыны ёлбашчылары орта ва увакъ далапчылыкъны якъламакъны гьайын да эте. Гёз алгъа тутулгъан бары да ишлер яшавгъа чыкъмаса да, бизин район инамлы кюйде алгъа абат алагъаны гьакъда айтмагъа бажарыла. Юрт хозяйство тармакъны гьар-бир якъдан оьсдюрювге агьамият бериле. Аслу хайырлы юзюмчюлюкню, бавчулукъну асувун, жынслашдырыв ишлени яхшылашдыра туруп, гьайванчылыкъны да хайырлы этивге де тергев бакъдырылгъан. Янгы юзюм бавлар салына…

– Сизин сёзлеригизни жамын чы­гъарып айтгъанда, Къарабудагъгент районну еслигиндеги топуракълар асувлу кюйде пайдаландырыла…

– Бизин районда ашлыкълар оьс­дюрюлеген ерлер 27 мингден артыкъ. Шоланы 8 минг гектаргъа ювугъу сугъарыла. Юрт хозяйство малланы болдурув да яман тюгюл. Буса да, ра­йонда топуракълар гьали де толу кюйде къолланмай деп айтмагъа ярай. Мен англайгъан кюйде, шогъар сугъарыв сув етишмейгени, сабанчылар тарыкълы техника булан таман даражада таъмин тюгюллюгю аслу себеп болуп токътай. Чинкдеси, Къарабудагъгент район бизин республиканы оьзге районларыны арасында ал сыдыраларда юрюй буса да, гёз алгъа тутулгъан бары да ишлени уллу оьлчевдеги акъча маяларсыз яшавгъа чыгъармагъа бажарылмай. Шо саялы да бизин районну гьакимлик къурумларыны ёлбашчылары алда токътагъан агьамиятлы ва сонггъа къойма ярамайгъан масъалаланы яшавгъа чыгъармакъ учун инвестициялар гьисапда акъча маяланы къуршавну да бажарывлу кюйде гьайын эте.

– Торайып гелеген яш наслуну вакиллерине спорт булан машгъул болмакъ учун не йимик шартлар яратылгъан? Билим берив тармакъ не даражададыр?

– Бугюнлерде бизин районну бары да юртларында дегенлей спорт имаратлар пайдаландырывгъа берилип иш гёрегени яшланы ва яшёрюмлени къаркъарасын чыныкъдыргъандан къайры да, оланы савлугъун беклешдиривге де болушлукъ эте. Бизин якълы спортчулар, янгыз рес­публиканы оьлчевюнде тюгюл, шондан тышда да гёрмекли оьрлюклеге етишип, оьзлер тувуп оьсген ата юртун, районуну атын данггъа чыгъарды. Шо буса оьз гезигинде яшёрюмлени санлы яшав юрютмеге ругьландыра.

Сонг да, соравунгну экинчи яртысына жавап берейим. Демек, районну ёлбашчыларыны янашывуну яхшылыгъындан оьсюп гелеген яш наслуну охутувну, тарбиялавну яхшылашдырмакъ, билим берив ожакъланы материал-техника гьалын беклешдирмек учун кёп иш этилген. Бизин республиканы ва уьлкени оьлчевюнде де эсгерилген тармакъда яшавгъа чыгъарылагъан гьар тюрлю проектлер де шогъар онгайлыкълар яратып геле. Бизин районну охув ожакъларында билим алагъан яшлар республикада ва ондан тышда юрюлеген олимпиадаларда, олай да оьзге сынавларда алдынлы ерлеге ес бола. Муаллимлер де, оьзлени усталыгъын, бажарывлугъун, касбу жигерлигин гёрсетип, яхшы натижалагъа етише.

– Асадулла Гьайбуллаевич, бир ла­къырлашывну барышында Къарабудагъгент йимик бай тарихи булангъы ра­йонну бары оьрлюклерин, гьалын-гюнюн тёкмей-чачмай дегенлей суратламагъа бажарылмай. Шолай мурат гёз тагъа тутулмаса да, мен гьисап этеген кюйде, маъналы лакъыр болду. Кёп савболугъуз.

– Сен де савбол. Магъа берилген имканлыкъдан пайдаланып, бизин районгъа гьар заманда да анадаш газетибизни янындан берилеген тергев саялы оьзюмню разилигимни билдиремен. Гьар къайсы юртну да, районну да абурун артдырагъан онда яшайгъан адамлардыр. Тарихге гёз къаратып, бизин гёрмекли адамларыбызны гьюрметине Къарабудагъгент районну 85 йыллыгъына багъышлангъан шатлыкъланы оьтгеривню гюню гьакъда сонггъа таба къошум маълумат да берербиз.