Хасавюрт районда юрт хозяйство тармакъны оьсювюн мекенлешдирмек учун тындырыкълы гьаракат юрюле

Бу йыл ашлыкъны йылы болду деп айтма ярай. Йылны башында, чачывлагъа дымлыкъ тарыкъ вакъти, токътавсуз дегенлей явду. Сонг да, агротехника чараланы юрютмеге имканлыкълар болду. Шо буса сабанчыланы гьаракатын артдырды. Язбашда гечикген гьар гюн гелимни кемитегенни билеген юрт хозяйствону къуллукъчулары гьар ачыкъ гюнню пайдалы къолламакъ учун къасткъылып айланды. Гьасиллер де яхшы болду.

Мен йылны натижалары гьакъда билме сююп, Хасавюрт районну юрт хозяйство управлениесини начальниги Иза­мидин Ирисбиев булан лакъыр этдим. Шо лакъырлашыв сизин тергевюгюзге бериле.

– Бу йыл сабанчылар учун пайдалы болгъанны эсгерме сюесиз деп эсиме геле.

– Хасавюрт район – республикада лап уллу администрация къурулув, шону булан бирге районну чачыв майданлары да уллу, – дей ол. – Шону булан жаваплыкъ да арта, неге тюгюл де авлакъланы бир абаты къалмай чачылма герек.

Бизин район учун юрт хозяйство – инг аслу тармакъ. Гетген йылны гьасиллерине гёре, Хасавюрт район тюзлюк бойда биринчи ерни алды. Шонда юрт хозяйство тармакъны аслу къошуму барны да айтма сюемен. Санавлар булан айтсакъ, 2016-нчы йылда районда 8 миллиард 198 миллион манатгъа юрт хозяйство маллар болдурулгъан. Шолардан 4 миллиард 131 миллион манат – янгыз авлакъчылыкъ тармакъдан. Бу йыл биз 8 445 896 900 манатгъа мал болдурма герекбиз. Йылны гьасиллерин чыгъарма аз заман къалгъан, тек санавлар алдагъы йылдан шайлы артыкъ болажакъ деп токъташдырып айтма боламан.

– Районда 103314 гектар чачыв майданлар бар, шону барын да чачмакъ ва ишлетмек учун яхшы гюч герек. Масъалаланы нечик кютесиз?

–Гертиден де, республикада инг де уллу чачыв майданларыбыз – Хасавюрт районнуки. Биринчилей, гюзлюклени гьакъында айтайым. Биз артдагъы 4 йыл гюзлюклени майданларын, аста булан буса да, артдырып турабыз. Муна гьали чачыв ишлени тамамлагъанда айтма боламан, гетген йыл биз 15109 гектаргъа гюзлюклер чачгъан эдик. Шондан 10 930 гектаргъа – гюзлюк будай, 4079 гектаргъа гюзлюк арпа чачылгъан. Гюзлюклени гьар гектарындан орта гьисапда 26,4 центнер ашлыкъ алдыкъ. Шо буса 39888 тон бола, демек, алдагъы йылдан эсе 610 тонгъа артыкъ. Бу йыл да гюзлюклер 15320 гектаргъа, демек, алдагъы йылдан 211 гектаргъа артыкъ чачылгъан. Бу йыл язлыкълар 34554 гектаргъа чачылды. Гюлайлан – 6009 гектар
(орта гьисапда гьар гектардан 12 центнер алынды), гьабижай – 4005 гектар (45,6 центнер), чалтик – 1331 гектар (40,4 центнер), картоп – 1404 гектар (201,3 центнер, яшылчалар – 50123 гектар (213,5 центнер).

–Алда ёлукъгъанда сен чачыв авлакъланы артдырмакъ учун техника тарыкъ деген эдинг, кюйге къара­гъанда, гьал яхшылашып геле…

–Гьал шайлы къолайлашгъан. Артдагъы 20 йыл сабанчылар оьзбашына къалгъан эдилер. Бузулгъан колхоз-совхозлардан сатып алгъан техника узакъгъа бармады. Янгыларын алма буса имканлыгъы ёкъ эди. Нечакъы яхшы ашлыкъ болдурсанг да, шону заманында къайтарып болмасанг, ишинг негьакъ бола. Бизин сабанчылагъа биринчилей комбайнлар тарыкъ эди. Хозяйстволардан сатып алынгъан техника да 20 йыл сама ишлеген техника эди. Шолай эсги техника булан ишни толу кюйде кютме болмайсан. Комбайнны алып къойсакъ да, эсги комбайн болдурулгъан ашлыкъны чалагъанда, 15-20 процентин ерге тёге. Шону учун да, башлап техника тарыкъ эди. Артдагъы 5 йылны ичинде бир-бир программалагъа гирип, оьз­лени харжлары булан 5-6 хозяйство техникасын янгыртма болду. Мисал этип Яхсайдагъы Атилла Гереев башчылыкъ этеген «Гранит» деген СПК-ны алайыкъ. Шо улан юртну бир вакътиде ташланып къалгъан 2000 гектардан да артыкъ ерни ишлете. Ол СПК-ны къуруп аз да гетмей, янгы тракторлар ва багьалы «Класс» деген немис комбайн алды. Шо комбайн бизде чыгъагъан эки комбайнны ишин эте ва бир бюртюк де тёкмей чала. Гетген йыл А.Гереев шолай бирдагъы комбайн да алды. Шолай да, янгы комбайнланы Чагъа­ротар, Боташюрт, Ботаюрт юртлардагъы хозяйстволар да алды. Ондан къайры да, тракторлар, топуракъны ишлетеген къураллар да алына. Шону учун да биз аста булан ашлыкъ болдурагъан авлакъланы генглешдирип турабыз. Бугюнге районда 320 трактор, 50 сеялка, 65 комбайн, 61 тырнавуч, 55 культиватор, 55 сабан ва 43 дарман себеген къураллы техникабыз бар. Эгер де иш къыстав болса, Мычыгъыш республиканы ва хоншу районланы техникасын да къоллайбыз.

Бирдагъы бир масъаланы да айтма сюемен. Бизин гелимибизни артмакълыгъы н кюйлевючлер къоллавну яхшылашгъандан да гёремен. Бизин топуракъларыбыз демли, тек кюйлевючлер бермей, даим чачып-оруп турсакъ, топуракъ аза. Кёп йыллар топуракълар кюйленмей чачылып турду. Артдагъы йылларда гьал къолайлашма башлады. Минерал кюйлевючлер себиле.

–Къумукъланы юз сугъарма – гюз сугъар деген айтыву бар. Алда сен шо масъаланы да гётерген эдинг, гьал алышынгъанмы?

–Сугъарывну гьакъында айтсам, райондагъы чачыв майданларыбызны 46337 гектары
сугъарыла. Сугъарывгъа Юзбаш-Яхсай, Кёстек ва Акъташ управлениелер къарай. Олар сабанчылар рази къалардай сув булан таъмин этип болмайлар, тек артдагъы йылларда татавулланы тазалап айланалар. Районда хозяйствоара татавулланы мезгили 887 чакъырым бар, хозяйстволаны ичиндегилери 1280 чакъырымгъа етише.

Алда шолар гьар йыл тазалана эди. Эгер де уллу татавуллагъа биз къарама герек бусакъ, хозяйстволаны ичиндегилеге хозяйстволар оьзлер къарама герек. Ташланып къалгъанны себебинден олар, лай басып, таман чакъы сувну оьтгерме болмай.

Гетген юз йылны ичинде Акъташ, Ярыкъсув, Яхсайсув оьзенлерден, Жданов, Герменчик, Вартазар, Дюкер татавуллардан ва ойтанлардан сув оьтгереген чоргъалар салынгъан эди. Шо чоргъалагъа тергев болмай, бузулма башлады.

Бу йыл шоланы Адилотарны янындагъы Яхсайсувну уьстюнден оьтеген Герменчик чоргъа ва Акъташ сувну уьстюнден оьтеген Бамматюртну янындагъы чоргъа да ярашдырылды. Кёстекде буса Вартазар татавул тазаланды.

Бара-бара сугъарывну янгы къайдаларына гёчме герек. Тамчы булан сугъарыв сав дюньяда юрюле. Бизин районда шо тамчы къайда Россияны Игитини Абдулгьаким Исмайыловну уланы Солтансайит башчылыкъ этеген «Дагагро» деген агрофирмада бек мекенли юрюле. Гьали асувлу къайдада чачылагъан бавлагъа да тартылып тура.

–Изамидин Зайнутдинович, лакъырынгда бавланы гьакъында да эсгердинг. Алдагъы йылларда шо масъала районда инг четим деп гьисаплана эди. Гьали нечикдир?

–25 йыллар алда хозяйстволар бузулуп, гьар адам оьзюне тиеген пайланы алып йиберди. Шо заманда бирлерине бавлар да тюшдю. Гьар йыл бир зат да этмей къойса да емиш берип туражакъ деген ой болгъан буса ярай. Шолайлыкъда, бавланы гектарлары ва алынагъан гелим кемиди. Бир-бир юртларда буса бав бар бойлар юрт админист­рацияланы гьисабына чыгъарылды ва уьйлер этмек учун гёрсетилди. Янгы бавлар салынмай да турду. Шо да болдурулгъан емишлени къабул этеген ерлер ёкъгъа эди. Артдагъы йыллар гьал къолайлашып геле. Бугюнлерде районда емиш береген бавлар 2018 гектар да бар. Гьар йыл майданлар генглеше. 2016-нчы йылда 111 гектар ерге бавлар салдыкъ. Бу йылгъа буса 100 гектар ер гёрсетилген. Язбашда 20 гектаргъа бав салдыкъ. Гьали буса 90 гектар ерге салып турабыз. Орнатмакъ учун Ставрополь крайдан 48 минг бала терек алып гелгенбиз.

2014-2020-нчы йыллагъа районда 195 гектар ерге борла орнатма да гёз алгъа тутулгъан эди. Шону яртысындан да кёбюн орнатып битгенбиз, янгыз 2016-нчы йылда 61 гектаргъа салдыкъ, бу йыл буса – 30 гектаргъа.

Гьали юзюмлюклерибиз 1468 гектаргъа бара. Шолардан 395 гектары тюшюм бере. Бу йыл биз 5783 тон юзюм алдыкъ. Шо яман тюгюл, тек алдагъы даражагъа чыкъма гьали де кёп заман бар. «Яхсай» ва «Муцалавул» деген ГУП-ларыбыз бар, шолар алдагъы майданларын сакълама бажаргъан, тек тюшюмлерин ишлетме болмай. Шону учун да адамлар олардан ижарагъа ерлер алып ишлетелер.

Бизин бойда малны къабул этеген завод ёкълугъу да кёп четимлик эте. Бары да юзюмчюлюк булан машгъул болагъанлар юзюмню Къызлар шагьаргъа элтме борчлулар. Шону учун да юзюм бавларыбыз артмай.

– Йылны гьасиллерине гёре ­ла­къ­ыр­ эте бусакъ, гьайванчылыкъны да айтайыкъ…

– Гьайванчылыкъ тармакъны да ­янгыртма герек деп гьисаплайман. Гьали районда бир нече гьайванчылыкъ булан машгъул сабанчы хозяйстволар ачылып тура. Хамавюртдагъы «Къырымсолтанов» деген сабанчы хозяйствода 70-ге ювукъ гьайван бар. Шолардан яртысы – сыйырлар. Оланы дагъы да артдырма бола, тек малны тапшурма ери ёкълукъ четим эте. Шону учун да огъар шагьаргъа гелип сютню сатма тюше. Бишлакъ этеген цех де ачма сюе, тек кёмек тиймесе, оьзюню гючю етишмей. Шолай да, гьар юртда гьайванланы семиртип сатагъанлар бар.

Бу йылны башына районда 58 125 баш къара тувар бар, шолардан 26 943-сю – сыйырлар, 92 669-у – мал, 2 миллион 202 минг къуш сакълана. 2016-нчы йылны гьасиллерине гёре бизде 26 100 тон эт, 53 886 тон сют ва 76,8 миллион йымырткъа болдурулгъан. Бу йылгъы гьасиллер дагъы да артыкъ болажакъ.

Шолай да, районда 145 минг тон бичен ва 7500 тон салам гьазирленген.

–Бугюнлерде сабанчылар не иш булан машгъуллар?

– Гьали къар явуп, бир-эки гюнлер ял алып туражакъбыз, чакъ ачылгъандокъ, терек орнатыв давам этилежек. Гюзлюклеге кюйлевючлер себив ва язлыкъ ишлеге техниканы гьазир этив давам этилежек!

СУРАТДА: Изамидин Ирисбиев.