– Жамиля Магьамматовна, сизин къурум алывчуну ихтиярларын якълав иш булан машгъул. Алывчуну не йимик ихтиярлары бар?

– Бар. Болса да, алывчуланы кёплери оьзлени нечик ихтиярлары бар экенни де билмей. Олар бизге гелип, тюкенде, аптекде, базарларда сатывчу оьзюн алдатгъанны гьакъында арза язып берсе, биз олагъа кёмек этме болабыз. Яда газ , электроэнергия, сув къоллагъаны учун гьакъны тюз талап этмей буса, бизин къурум шолай ишлеге де къарай.

– Сизин къурум къайда экенни олар нечик билсин, мен оьзюм де сизин бинаны излей туруп, шагьарда гьаран тапдым.

– Тюз айтасыз, биз ерлешген ер чет болмаса да, гёзге гёрюнеген ер тюгюл. Кёбюсю халкъ биз къайда экенни билмей. Гьали Магьачкъаладагъы гьакимлерибиз айтагъан кюйде, район яда шагьар администрацияланы бирисини бинасында ер этип, шонда чыгъарма сюе.

– Мен тюз англадым буса, оьзюн алдатгъан алывчу яда къоллавчу арза язып сизин яныгъызгъа гелсе, шо заман ону ихтиярлары якълана. Ол эринип яда гьай этмей, гелмей къалса, ихтиярлар якъланмаймы?

– Шолай болуп да къала. Бизин къурумда 3 адам – мен ёлбашчы гьисапда, юрист ва инспектор барбыз. Уьчевге гьалны тюзлеме къыйын. Бажарылмай деп айтса да ярай. Ондан къайры да, бизин гьар тюкенге, аптекге, базаргъа гирип сатыв алывну ёлларын бузагъан кюйлени тергеп юрюме ихтиярыбыз ёкъ. Биз жамият къурумбуз. Пачалыкъ къурумлагъа да шолай ихтиярлар толу кюйде берилмей.

– «Сатыв ёлланы бузагъан кюйлени», – деп айтдыгъыз. Шо не демек бола?

–Гьар-бир сатыв этеген ерде, гьар малны багьасын гёрсетеген маълумат болма тарыкъ. Ашарлыкъ малланы уьстюне багьасы язылгъан кагъыз ябушдуруп къоймакъ да азлыкъ эте. Ону къачан чыкъгъаны, не заман болгъанча къоллама ярайгъаны да гёрсетилме тарыкъ. Касса аппаратлар болма тарыкъ. Олай талаплар кёп. Шолар этилмей буса да, биз сатывчулагъа таъсир этердей гьеч зат айтып болмайбыз. Арза тюшсе, шогъар гёре иш гёрме ихтиярыбыз бар.

–Айтайыкъ, мисал учун, гелди бир арза. Сонг сиз не этесиз?

– Барып шо тюкенге яда сатыв этеген ерге протокол язабыз.

– Протокол къайда бериле?

– Эгер де сатыв этген адам, алывчуну талабын кютме рази тюгюл буса, судгъа бериле. Суд къарар чыгъара.

– Шолай гезиклер боламы? Яда судлагъа чыгъа турмаса да, масъаланы чечме бажарыламы?

– Кёбюсю гезиклерде бажарыла.

– Бу йылны алсакъ, судлар булан иш тутгъан гезиклеригиз нече болгъан?

– Бир де болмагъан.

– Нече адам йылны башындан берли сизге арзлар булан гелип, сиз оланы къуллугъун кютгенсиз?

– 6-7 адам болгъандыр. Озокъда, биз англайбыз, кёбюсю халкъ арз этме сюймей. Увакъ-тюек саялы чы дагъокъ да. Алывчуну ихтиярлары кёп. Эгер де олар шо ихтиярлардан пайдалана эди буса, сатывчу да законну бузма тартынажакъ эди. Бир-биревлер сатыв-алыв этегенде, ашарлыкъ малланы къолланма герекли болжаллары оьтгенми, оьтмегенми деп де къарамай. Бирлери уьюне гелгенде ону сатма ярамай болгъан экенин гёре. Тутуп шо къаймакъ къутукъну яда томат банканы да, бизин къурумну излеп табып, арза язма гелегенлер болмай деп айтса, тамаша тюгюл. Тюкенге барып айтагъанлар да аз. Тюкенчи булан эришме сюймей.

Гиччи яшлагъа берилеген ашарлыкъ бола. Шоланы ичиреген аналагъа гьавайын берилегенлери де бар. Шолай пачкаланы къызыл тюслю гиччи ёлакъ булан белгилей. Тюкенчилер буса шо ерин тайдыра яда гёрюнмейген этип, багьасын ябушдуруп къоя. Гиччи кемчилик йимик гёрюнсе де, ону уллу заралы бар.

– Шолай гиччи кемчиликлер кёп бола турса, алывчу азар, сатывчу семирер. Оланы тюзлеме оьзге тюрлю ёллар ёкъму?

– Бар. Сатыв этеген ерлеге биз «Книга отзывов» деп айтылагъан языв китаплар салгъанбыз. Алывчу оьзюню разисизлик­лерин шонда язма бола. Олагъа гёре биз чаралар да гёребиз.

Сонг да, алывчу сатывчугъа, къайсы малны ала буса да, шогъар гёре документлерин сорама ихтияры бар. Айрокъда ашамлыкъ малланы, дарманланы гертилигин ахтарса яхшы. Къайдан гелген, къачан гелген, шону сатма ихтияр берилеми яда берилмейми?..

Аптеклерде сатылагъан дарманланы, докторланы рецептлерине гёре гьавайын берилме гереклери де бар. Шолай къуллукъ бизин аптеклерде буса кютюлмей деп айтса да ярай. Бир-бир дарманланы багьаларын да сюйген кюйде гётерме ярамай. Пачалыкъ багьасы булан къалма тарыкъ. Аптеклерде дарманлагъа багьалар сала­гъанда къошулагъан процентлер бола. Шону да токъташдырылгъан оьлчевден артыкъ гётерме ярамай.

– Аптеклер гьали гьар абатда бир ёлугъа деп айтса да янгылыш тюгюл. Бир янындан, яхшы, тек оланы кёплери сатыв-алывну ёругъун буза. Бирлерини сатыв этме ихтияр береген шагьатнамалары, дарманлагъа гёре накладной кагъыз­лары болмай, сатыв иш юрютеген адамны тийишли билими ёкъ… Оланы ким тергей? Алывчуну якълайгъан къурум сиз де гьалны ёрукълашдырмакъ учун не кёмек этесиз?

– Тергев этеген къурумлар бар – прокуратура, налог инспекция, санэпидстанция. Булар бары да нечакъы тюз ишлейбиз деп къараса да, сатыв-алыв тармакъдагъы кемчиликлени тайдырма болмас. Инг башлап оьзю алывчу англавлу болма герек. Ол хантав болгъан чакъы, сатывчу ону алдатар. Гьар ким оьз ихтиярларын якълап билме тарыкъ. Алывчу ихтиярларын оьзю якълама борчлу. Шогъар уьйренме заман болгъан.

– Буйнакскиде нече аптек бар? Шоланы барысыны да сатыв этме ихтияры бар деп эсигизге гелеми?

– Буйнакск шагьарда аптеклер 200-ден де артыкъдыр. Шоланы яртысына ювугъу шагьатнамаларсыз ишлей. Оланы дарман сатма тюгюл, аптекни эшигин ачма да ихтияры ёкъ. Тек сата. Биз шолай ерлени билсек де, арза гелмей туруп, чаралар гёрме болмайбыз. Шону учун да, бирдагъы керен айтаман, алывчу англавлу болмай туруп, ону алдатагъан ёлланы токътатма къыйын.

– Шагьарны ортасында уллу базар бар. Онда сатыв этегенлени ашарлыкъ малларыны сан янын тасдыкъ этеген кагъызы болма тарыкъ тюгюлмю?

– Тарыкъ. Мисал учун айтайыкъ гьайван этни, къуш этни. Гьар гюн эртен печат басылып, ону сан яны токъташдырылма герек эди. Тек шо къуллукъ тийишли кюйде кютюлмей деп айтма ярай. Гьар базарны директору яда оьзге ёлбашчылары бар. Олар да этме герекли ишни тарыкълы даражада этейим деп алгъасамай. Ахыры буса яман битме бола. Аллагь гёрсетмесин, бир аврувдан халкъгъа зарал болса, сонггъу гьай амандан пайда ёкъ.

– Сатывчуну ва алывчуну аралыкъларын эсгерсе, бизде гьар заман да олар бир-бирине лайыкълы янаша деп эсиме гелмей. Сатывчу оьзюн нечик тутма тарыкъ?

– Инг башлап, сатывчу алывчугъа тергевлю болма герек. Ону булан эдепсиз сёйлеме ярамай. Яман сёзлени къоллама болмай. Эгер де шолай гезиклер болса, бизге гелип айтса, биз чаралар гёрме гьазирбиз.

– Сиз алывчуну ихтиярларын якълайгъан адам гьисапда оьзюгюзню сатывчу булан эришме тюшген гезиклеригиз болгъанмы?

– Болгъан. Бир керен мен тюкенден уьйге деп печ алгъан эдим. Сонг, гьёкюнюп, къайтарма сюйдюм. Тюкенчи алмай эди. Мен огъар англатдым законгъа гёре мени алгъан малны къайтарма ихтиярым бар экенни. Бир-бир малланы сатып алгъан адам ушатмаса, 2 жуманы ичинде къайтарып тюкенге бермеге ихтияры бар. Нечик алай да, тюкенчиге англатма бажарылды. Олар печни къайтарып алса да, йыл ярым бола, акъчамны гьали де бермеген.

Билесиз чи, бизин халкъ бек чарасыз болмай туруп, судлар булан да иш тутма сюймей. Сатывчу да шондан пайдалана. Законну бузагъанын англаса да, оьтюп къалар деп къоя.

Артдагъы йылларда халкъ бираз анг­лавлу болагъаны гёрюне. Оьзлеге зиян гелтиреген гезиклерде оьз ихтиярларын якълама эринмей, къоркъмай. Шолай болма да тарыкъ. Башлап оьзюнг оьзюнгню абурлап билмесенг, башгъалар да сени оьзюнден тёбен гёре. Сатывчу алывчуну алдатагъанны, ону сан этмейгенни англата. Озокъда, шолай гезиклерде тийишли чаралар гёрме тарыкъ.

 

 

Лакъырлашывну язгъан

Набиюлла МАГЬАММАТОВ.

СУРАТДА: Жамиля Абдулкъадырова.