– Нечик ойлашасыз, шагьарны алдагъы промышленный предприятиелерини бирлерин сама янгыдан аякъгъа тургъузма болмаймы?

– Оланы кёплери таланып ёкъ болгъан. Аякъгийимлер тигеген фабрик, сельхозтехника, шинозавод, автопарк­лар бары да тозулду. Трикотаж ва тигив фабриклени биналары къалгъан, тек олар башгъа къуллукълагъа къоллана.

Агрегат завод тюбюне ерли тозулмады. Онда акционер къурум ачылып, «Мушарака» деген предприятие къурулгъан, шо яхшы ишлеме де ишлей. Гьалиги заманны талапларына гёре мал чыгъара.

– Не маллар чыгъара?

– Олар пластмас быргъылар чыгъара. Янгыз быргъылар тюгюл, оьзге тюрлю якъдан да халкъгъа тарыкъ болагъан маллар гьазирлей. Пластмас быргъылар булан тамчылап сугъарагъан къураллар да эте. Мекенли ишлейген ва оьсювю бар идара. Гьали де оьзлени производствосун генглешдирмеге сююп, бир тюрлю чаралар гёре.

– Оьсюв ёлланы излейдир… Бармы дагъы да олай къурумлар?

– Шагьарда мебель этеген «Транакор» деген акционер къурум да бар. Оланы мебели бек алына. Яшлар бавлагъа ерли тарыкълы мебелни эте. Муна шу биз артында олтургъан столну да олар этген. Админист­рацияны ичиндеги бары да кабинетлерде шоланы мебели къоллана. О предприятиени шагьарны бюджетин толумлашдырмакъ учун этеген пайдасы кёп.

«Нагорный Дагестан» деген консерва завод да иш гёре. Башгъа бинагъа чыкъгъан. Шагьарны ичинде къызыл керпич чыгъарагъан завод да ишлей. Оланы да къыйынлы заманлары болду. Тек кётюр болмады.

– Буйнакск шагьарда алдагъы йылларда агрегат завод да бек белгили предприя­тие эди. Онда 3 мингден де артыкъ адам ишлей болгъан. Буссагьатгъы вакътиде ону кюю нечикдир?

– Агрегат заводну гьалиги ишлери къолайлашма башлагъан. Тыш уьлкелерден гелеген малланы орнуна оьз продукциябызны болдурувну программасына къошулгъан.

Петербург шагьарда оьтгерилген экономика форумунда Дагъыстан Рес­публиканы Башчысы Рамазан Абдулатипов да, ­«КамАЗ» акционер къурумну ёлбашчылары да бирче къол салгъан разилешивге гёре Буйнакск агрегат завод ерлешген майданны ичинде «КамАЗ» машинлени ремонт этеген сервис центры ачылажакъ.

–Промышленный предприятиелени гьаракатчы ишлерин суратлайгъан дагъы да нечик янгылыкълар бар?

– «Кикуни» деген консерва завод шагьарда оьзлени филиалын ачажакъ. Онда ювукъдан гелеген емишлени, овощланы ишлетип, сонг Кикуни юртдагъы заводгъа йибере. Шо ёрукъда оьз­лер чыгъарагъан малларыны къадарын артдырма сюе.

– Алдагъы консерва заводну ичинде гьали гьеч зат этилмейми?

– Аякъгийимни тюбюне салагъан ултанлар этеген бир цехи бар. Консерва продукция чыгъарагъанлар учун темир банкалар этеген цех де ишлей.

– Гиччи Кикуни юртда консерва завод къурма бажарылгъан, Буйнакск шагьарда бар заводну сакълама буса болмагъанлар… Тамаша тие…

– Тюзюн айтса, артдагъы он беш йылланы ичинде шагьарны экономика оьсювюне тийишли тергев берилмей турду.

– Экономиканы ачыкълашдырыв прог­раммагъа гёре этилеген ишлер бардыр. Шо ёлда да тийишли гьаракат болдурулмаса, ерли бюджетге гелеген налог маялар жыйылмай. О буса бизин республиканы Гьукуматы гёз алгъа тутгъан экономика оьсювню чаналатагъан кемчилик гьисаплана…

– Озокъда, налог тёлевден яшырып гелим алагъан гиччи предприятиелер шагьарда кёп. Мунда, шагьарны ичинде цехлер къуруп, шлакоблок этеген адамлар бар. Оланы яртысы да гьисапгъа алынмагъан. Шагьарны бюджетине къошум этердей олардан гелеген хайыр да ёкъ.

– Шагьарны ичинде промышленный предприятиелени аякъгъа тургъузмакъ учун яда янгыларын къурмакъ учун инвестиция проектлер тарыкъ. Шагьаргъа инвестицияланы геливюн муштарлы этеген гьал тувдурма да тарыкъдыр. Шо ёлда администрацияны янындан этилеген гьаракат бармы?

– Сиз тюз айтасыз. Инвестициялагъа онгайлы шартлар болдурмаса, олар гелмей. Шолай гьаракат бар. Бизин шагьарда паркланы, гюлбарланы гёрюнюшлери кёп йылланы узагъында бек бузукъ гьалда турду деп айтса да ярай. Гьали шо иш еринден тербенген. Шо муратда 7 тюрлю разилешивлер къабул этилген. Далапчылар шо ишни яшавгъа чыгъарма да гиришген. Инвестиция фондубуз 35 миллион манатгъа чыгъа.

Бирдагъы бир инвестиция проектибиз яшавгъа чыгъарылма башлагъан. Шагьардан жыйылагъан чёпню ишлетеген предприятие къурула. Огъар да 32 миллион манат харжланажакъ.

– Буйнакск шагьарны 150 йыллы­гъына гьазирленив ишлени барышында да хы­йлы ишлер этилгендир…

– Шагьарны юбилейине багъышланып да кёп иш этилди. 2 чакъырым ёллагъа асфальт салдыкъ. Кутузовну, Ломоносовну атындагъы орамланы арив онгардыкъ. Ленин орамны бир боюна тротуар плита тутулду. Шагьар майданына да асфальт салдыкъ. Натижада, гёресиз, нечик аривдюр…

– Арив, янгы заманында не де арив гёрюне. Бу майдан бийикде ерлешген. Шо саялы да о шагьарны инг таза ери деп айтма ярай. Майданны ариги янында ерлешген «Дагъыстан» деген кинотеатрны кюю нечикдир? Бир вакъти ону ичи бек бузукъ эди.

– Кинотеатрны ичи арив ярашдырылып онгарылды. Гьали гирсегиз, танымажакъсыз.

Шагьардагъы ишлер гёрмекли этилсин учун, бары да халкъ да билеген кюйде, экономика оьсювню болдурма тарыкъ. Шону учун да биз, «Ачыкъ экономика» деген республика программаны яшавгъа чыгъара туруп, налоглар тёлемей ишлейген предприятиелени, цехлени, гиччи заводланы ёлбашчылары булан тыгъыс аралыкъда иш гёрмеге башлагъанбыз. Шолай яшынып ишлейгенлени ачыкъ этип, оланы хайыр акъчасыны башындан налог акъчалар тёленеген этме бек къыйын. Яшыртгъын бизнес экономиканы оьсювюне уллу тогъас сала. Огъар гёре администрацияны янындан иш юрюле.

– Шагьарны гележегине байлавлу къурулгъан, уллу инвестициялар талап этеген проектлеригиз бармы?

– Отуз гектар ери булангъы майданда «Индустрия юрт» къурма гёз алгъа тутулгъан. Гелеген йыл шону башлама сюебиз. Тек гьали де огъар инвестиция харж гёрсетилмеген. Республика бюджетинден де кёмек болармы, болмасмы, билмеймен… Шолай муратлар чы бар.

Шо проектге гёре о ерде къурулгъан «Индустрия юртда» шагьарда этилеген гьар тюрлю малланы сатма да бажарылажакъ, предприятиелени ишчилерине яшавлукъ уьйлер де, яшлар баву да ишленежек…

– Тюзюн айтсам, мен шолай юрт къурулажагъына инанмайман. Буйнакск шагьарны ичинде тийишли тазалыкъны сакълама да къыйын заманларда, олай проектлеге къуллукъ этип акъча гёрсетилеген иш де англашылмай. Яшыртгъын бизнесни алдын алма болагъанлыкъгъа шек ёкъ. Шо къуллукъ шагьарны экономикасын гётерегенден къайры, законну буза­гъан далапчылагъа налогланы тёлемесе ярамай деген пикруну туврадан англатажакъ.

Мен башгъа затны гьакъында сорама сюемен. Ичеген сувну Буйнакск шагьаргъа гелтирмек учун кёп харж гете. О да экономикагъа байланагъан иш. Шо гьакъда ойлашылгъан проект ёкъму?

– Гертиден де, шагьарда сувну масъа­ласын чечме къыйын. Тек иш юрюле. Гирген тала деген гиччи юртну къырыйында уллу гьавуз этме деп гёз алгъа тутулгъан. Проект яшавгъа чыкъса, шагьаргъа гелеген сувну багьасы хыйлы учуз токътажакъ.

– Дагъы да къайтып налоглар жыйыв масъалагъа гелейик. Бираз алда экономиканы ачыкълашдырыв иш юрюлеген кюйню гьакъында айтгъан эдигиз. Комиссия къурулгъаны эсгерилди. Къайсы къурумлар гире шо комиссияны ичине? Оланы ишини гьасиллери нечикдир?

– Налоглардан къачып юрюйген далапчыланы енгмек учун администрацияда къурулгъан комиссияны ичине бизден къайры да, налог инспекцияны, пенсия фондну, полицияны къуллукъчулары гире. 2016-нчы йылда 900 керен тергевлер этилген. 478 адам яшыртгъын ишлей деп токъташдырылгъан. Оланы 249-у гьисапгъа алынгъан. Шону себебинден налогланы жыйылыву артды.

Базарларда сатыв этегенлени арасында да кёплери оьзлени хайырын яшыра. Тюкенлер, аптеклер де бар яшынып ишлейген. Нечесе цехлер бар, тротуар плиталар эте, пластик терезелер, эшиклер эте. Олар налоглар тёлемейгени саялы, шагьарлыланы яшавлукъ шартларын яхшылашдырма къыйын. Тек ишлейбиз. Гетген йыл биз жыйгъан налог маялар алдындагъы йылдан эсе къолай болду, ерли бюджетге къошум этилди.

Лакъырлашывну язгъан

Набиюлла Магьамматов.

Суратларда: Буйнакск шагьар администрациясыны экономика

бёлюгюню начальниги

М. Аливагьабов; «Мушарака» заводну быргъылары.