Бу йыл Дагъыстанда йимик, Россияны оьзге ерлеринде де Расул Гьамзатов тувгъанлы 95 йыл битегенге байлавлу эсге алыв чаралар оьтгерилежек. Шо чараланы алдында биз П.Гьамзатованы атындагъы сурат саният музейни директору шаирни къызы Салигьат Расуловна Гьамзатова булангъы баянлыкъны берме токъташдыкъ. Болгъан лакъыр сизге Р.Гьамзатовну ата, ожакъны башчысы, шаир ва адам гьисапда яхшы таныма имканлыкъ берер деп эсибизге геле.
– Лакъырыбызны сизин лап гиччи вакътилеригизден башлайыкъ. Шо заманлардан атагъыз булан байлавлу эсигизде не къалгъан?
Сизин соравугъуз мени бираз адашдырды. Эсимде не къалгъан? Атам-анам уьйде сийрек болагъанына бек хатирим къалагъанлыкъ эсимде бар. Олар янымдагъы заманларда мен оьзюмню лап да насипли яшгъа гьисаплай эдим.
–Атагъыз сизге, яшлагъа бакъгъан якъда артыкъ талаплы сама тюгюлмю эди?
Тюгюл эди. Ол мени булан булай бол, тюгенни эт деп насигьатлы лакъырлар юрютмей эди. Бир де бизге тавушун гётермеген, урушмагъан. Тек, тюзюн айтгъанда, мен магъа ачувланардай себеп болмасын учун, бек къаст эте эдим. Атамны ойлары аслу гьалда оьзюню шаирлик дюньясында эди.
Кёбюсю дагъыстан ожакъларда йимик, бизин агьлюде де бир-биревге гьислерини гьакъында айтагъан мердеш ёкъ эди. Биз шо гьислени бир-биревге бакъгъан якъдагъы янашыв булан гёрсете эдик. Атамны оьтесиз аяйгъаныма, сюегениме де къарамай, ону булангъы аралыкъларда мен оьтюп, чыгъып болмайгъан дазулар бар эди. Мисал учун, сюйген замынымда ону уьстюне барып сыр чечме болмай эдим. Озокъда, ол магъа тынглажакъ эди. Тек къылыкъ мердешлер, асрулар бою узатыла гелеген къатнашыв къайдалар магъа шону этме къоймай эди. Гьали мен шогъар бек гьёкюнемен.
–Сиз бютюн уьлкеде танывлу шаирни, политика ва жамият чалышывчуну къызысыз. Шо сизге оьзгелер булангъы аралыкъ тутувда кёмек эте эдими?
– Совет заманларда яш адамгъа ата-анасыны ишлейген ерине къарап къыймат берилеген мердеш гьалиги девюрлерде йимик тюгюл эди. Озокъда, магъа Расул Гьамзатовну къызы деп, артыкъ тергев берегенликни, оьзтёрече янашагъанлыкъны мен гёре эдим. Шо мени гьалеклендирсе тюгюл, бир сююнч де гелтирмей эди.
–Атагъыз сизин оьзюню йыракъ эллеге этеген сапарларына ала эдими? Ону булан къайда болгъансыз?
– Мени атам ва анам булан биринчи сапарым яхшы эсимде къалгъан. Мен о заман школада охуй эдим. Оланы Тбилисиге, белгили гюржюлю шаир Иосиф Нанишвилини юбилейине чакъыргъан эди. Мени Грузияны тахшагьарыны гёзеллиги, ондагъы халкъны къонакъны сюеген хасияты, илиякълыгъы, йыргъа гьайран пагьмусу бек тамашагъа къалдырды. Шо заманларда Тбилисиде бизин якълы белгили художник Манаба Магьамматова да яшай эди. Оларда да къонакъда болдукъ.
Бугюн де атам булан Киев шагьаргъа баргъаныбызны унутмайман. Онда биз Шамил Маккагъа барагъан ёлунда Киевде токътагъан уьйню тамында имамгъа багъышлангъан эсделик белги ачылывгъа байлавлу шатлы чараларда ортакъчылыкъ этдик. Ондан къайры, атам мени Карловы Варыгъа, Лондонгъа алып баргъан…
–Атагъыз оьзю янгыз тыш пачалыкълагъа барагъанда ондан сизге не йимик савгъатлар алып геле эди? Къайтгъан сонг, сапараны гьакъында хабарлай эдими?
– Анама айтса тюгюл, бизге онча хабарлайгъаны болмай эди. Бир гезик атам сапарындан бизге гюмелек хуртгъа ошайгъан кампетлер ва бек ярыкъ береген кисе панарлар алып гелген эди. Бизге, къызъяшлагъа, панарлар негер тарыкъ экенни англап болмай эдик.
Сонг биз шоланы зукъарилерибизге савгъат этдик. Олар бек сююндю, шолай панарлар дагъы биревнюки де ёкъ эди.
–Расул Гьамзатов эпсиз къонакъны сюеген адам болгъан. Уьюгюз даим гелгенлерден толуп бола болгъан. Шо сизин сююндюре эдими яда ата-анагъыз булан янгыз болма заман къалмайгъанына талчыгъа эдигизми?
– Башлап мен бары да агьлюлер шолай яшайдыр ва бары да адамлар бизге гелегенлер йимик рагьмулудур деп тура эдим. Атамны янында олар барсы да бир йимик илиякълы гёрюне эди. Сонг, уллу бола туруп, дюнья бир кюйде тизилмегенин ва бары да адамлар да бир йимик асил- акъбилеклер тюгюл экенин англама башладым. Къонакълар кёп гелегени мени сююндюре эди. Атам-анам булан гьакълашма заман етишмейгенине гечге таба тюшюндюм. Анам, оьтесиз къонакъны сюеген ва ожакъны тизив юрютювчюсю эди. Эсимде бар атамны тувгъан гюнюнде бары да къонакълар тозулуп битгенде, анам бираз сама ял алайым деп янтайма турагъанда, шоссагьат къабакъалда бирдагъы къавгъалы компания гёрюндю. Анам, бирде башгъа тюгюл, оланы сабурсуз къаравуллап тургъандай, къонакъланы алдына иржая туруп чыкъды ва уьйню ичине чакъырды. Алай нечик де биз лап ювукъ адамлар янгыз къалгъанда эчивюм анама: «Патимат, мен чи сен къавшалгъанынгдан аякъ уьсте туруп да болмассан деп ойлаша эдим», – деди. «Мени къавшалгъанымда оланы не айыбы бар», – деп жавап берди анам.
Бютюн оьмюрюнде, жагьил заманларындан тутуп, лап ахырынчы гюнлерине ерли, атам анама багъышлап тизив сююв шиърулар яза эди. Масхарагъа ол оьзюне «Патимат илмуланы докторуман» дей эди. Ол анам гечингенде бек къыйналды. Тек оьзюню гьислерин магъа айтмай эди, мен де сорамай эдим. Сав йыл оьзлер артдагъы йыллар бирче тургъан уьйню ичине гирип болмай эди. Олар экевю де бир-бирине теренден берилген шавлалы адамлар эди.
–Атагъызны келпетин суратламакъ учун, къайсы поэзия сатырлар айрокъда къыйышывлу геле деп ойлашасыз?
–Ону шаирлени гьакъында язгъан сегиз сатырлы шиърусу бар. Бириси даим яхшы затланы гьакъында макътавлар этип тургъан, башгъасы янгыз яманны гёрюп тургъан.
Расстался третий с временем лихим
Прослыв великим, смерти неподвластным.
И все, что плохо, он назвал плохим,
А что прекрасно, он назвал прекрасным.
Шо атамны гьакъындагъы сатырлардыр деп эсиме геле. Ол яхшыгъа яхшы деп, ямангъа яман деп айтып бажаргъан. Бар затгъа бар кююнде айтмакъ уллу иш зат йимик гёрюнмей буса да ярай. Гьакъыкъатда шолай янашывда оьтесиз уллу маъна бар – ол яшавну агъын да, къарасын да гёрюп, айырып, шону гьакъында язып болгъан.
–Атагъыз сав заманда да, гьали ол гетген сонг да таржумачылар болмагъан буса, Гьамзатовдан бир тююр шаир де болмажакъ эди дейгенлер рагьатланмайлар. Сайки, ана тилинде ону поэзиясы олай гючлю чалынмай дейлер. Шогъар сиз не айтма болар эдигиз?
– Шолай айтмакълыкъны мен авлиялыкъгъа гьисаплайман. Мени атамны шиъруларын янгыз бир адам гёчюрюп турмагъан чы. Оьзюгюз ойлашып къарагъыз, йыллар булан башгъа-башгъа адамлар бир йимик терен маъналы поэзия асарланы яратып турма боламы? Олар атамныкине ошамагъан оьзлени шиъруларын да яза эди. Шу ерде Абуталип Гафуровну къатынына айтгъан сёзлерин эсге алмагъа тийишлидир. Къатыны Абуталипге: « Менмен сени шаир этген!» дегенде, ол: «Неге сен алдагъы эки эрингден шаирлер этип болмагъансан», – деп жавап берген болгъан.
–Расул Гьамзатович артдагъы йылларда уьлкеде болгъан алышынывланы нечик къабул этген эди?
– Ону яратывчулугъуну гьакъында документли фильм чыгъаргъан бир белгили режиссёр огъар: «Расул, сиз алдагъы ва гьалиги гьакимиятны гьакъында не ойлашасыз?» – деп сорагъанда, атам: «Билемисен, алдагъы гьакимият сени булан хыйлы йыллар бирче яшагъан къатынынг йимик эди. О уруша эди, талап эте эди, амма шону булан бирге сагъакъарай эди, гьайынгны эте эди. Гьалигиси буса ягь-намусун тас этген эдепсиз айланышы булангъы къызгъа ошай. Шо саялы янгысын излеме тарыкъ», – деген болгъан.
– 15 йыл алъякъда, оьзюню бир баянлыгъында Гьамзатов гележекде не болагъанны билегендей: «Динни янгыртывну адамланы ич дюньясын янгыртыв булан янаша юрютме герек. Ёгъесе, натижалары биз къаравулламагъан кюйде бузукъ болмакъ бар», – деген. Дин ону яшавунда не ерни тута эди? Ол Аллагьгъа инана эдими?
–Ол намаз къылмай эди буса да, онда Аллагьгъа бакъгъан якъда герти сююв бар эди. Ону айрокъда артдагъы йыллардагъы шиъруларында Аллагьгъа этеген дуалары, алгъышлары кёп. «Я вовсе не один, со мной Аллах. В безмерном одиночестве вселенной». Шолай сатырланы янгыз Яратгъаныбызгъа бек инанагъан адам язып болагъанына мен бир де шеклик этмеймен. Яда совет заманланы айтсакъ. Ону «Дуа» деген шиърусунда аламдагъы бары да затны Аллагь булан байлавлугъу бар экени гьакъында нечик тизив англатылгъан:
Увидишь ты, как пожилые люди
Сидят, свои седины теребя
Как женщина ребенка кормит грудью, —
И всякий раз всё потрясёт тебя.
И всё, что на земле, что в небе синем,
Захочешь ты постичь, и тогда
Замолкнешь и молитва горлом хлынет,
Хотя молитв не слышал никогда.
Магъа къызардашым хабарлагъан бирдагъы-бир къужурлу мисалны гелтирейим. Атама депутат замынында турмакъ учун Москвада «Безбожная» деген орамда янгы квартирлер таклиф этген болгъан. Атам рази болмагъан. «Шаир шолай аты булангъы орамда яшама герекмей», – деген.
Дагъы да атам айта бола эди: «Биз къолубузну Къуранны орнунда, Конституциягъа салып ант этебиз. Амма Конституция даим алышынып тура, Къуран буса минг йыллар бир кююнде яшай. Къуран – табиат, Конституция– чакъ»
–Атагъызны ахырынчы гюнлерин де эсге алсагъыз арив болар эди?
2003-нчю йылны сентябр айында ону юбилейи болду. Ол бек къавшалгъан йимик гёрюне эди. Магьачкъалада оьтгерилген шатлы ахшамдан сонг, ата юрту Цадагъа гетди. Октябрда буса уллу юбилей ахшамы Москвада «Россия» деген концерт залда оьтгерилди. Къурдашлары Айтматов, Михалков … гелдилер. Ол оьзюню ахыр гюнлери етишгенин гьис эте эди ва барысы да булан савболлашма алгъасайгъанда йимик эди. Магьачкъаладагъы ахшамда сагьнадан: «Анжи» футбол команданы якъчылары бирдагъы бир топну гийирмекни тилейгендей, мен де Аллагьдан язгъанларымны ёрукъгъа гелтирмек учун бир йыл тилеймен», – деп айтгъаны да негьакъ тюгюл эди.
Юбилейден сонг, атам авруп азарханагъа тюшдю. Азарханада ол оьзюню васият кагъызын язды. Шонда бизге этген насигьатлары ва буварывлары да бар. Къабуруну уьстюне уллу таш салып, шогъар янгыз «Расул» деп язмакъны арив гёрдю. Шо азлыкъ эте буса, Гьамзатов деп къошмагъа ярай. Васиятында дагъыстанлылагъа этген чакъырыву да бар: «Мени васиятым – мени китапларымда. Ата-бабаларыбыздан къалгъан топуракъны сизге аманат этип гетемен. Сиз де шону гележек наслулар учун аман сакълагъыз».
Атам къолайгъа къайтгъанда, уьйге гелтирдик. Тек артдындагъы гюн ону гьалы бузукълашды. Атамны шоссагьат Грановскийдеги клиниканы реанимация бёлюгюне алып гетдилер. Тек уьчюнчю гюн ол эсине гелмей гечинди.
–Атама бир гезик: «100 йыл яшама сюймеймисен?» деп сорагъан болгъанлар. «Сюймеймен. 100 йыл архитектура артыкълыкъ. Биревге де юк болма сюймеймен. Ондан къайры, 100 йыллыкъ адамны тас этгенге онча къыйналагъанлар болмас», – деген ол.
–Нечик ойлашасыз, Расул Гьамзатовну поэзиясы гележекде де охулажакъмы?
Атамны поэзиясы къайсы заманларда да оьзюню охувчусун табажакъгъа мен шексиз кюйде инанаман. Бир гезик къуллугъум болуп Москвагъа баргъанда, таксини гьайдавчусу мени сёйлейген кююмден ерли адам тюгюл экенимни англап, Дагъыстандан гелгенимни билгенде бирден: «Расул Гьамзатов гьали де савму?» – деп сорады. Мен ону къызы экенимни айтмай: «Тюгюл. Ол башгъа дюньялагъа гёчген» дегенде, ол: «Не ямандыр. Дагъы олай шаир ювукъ арада тувмас», – деди.
