Арив сёз де – дарман



       Инг де тарыкълы касбуланы гьакъында сёз чыкъгъанда, кёбюсю гезиклер докторну атын тутмагъа унутуп да къалабыз. Бырынгъы Грецияны белгили философу Сократ да айтгъанлай, дюньяда судья да, муаллим де, медицина къуллукъчу да – инг тарыкълы адамлар.


Бир адам биревню от тюшген уьйден чыгъарып яда сувда батылып бара­гъанда оьлюмден къутгъарса, шону аты дюньягъа айтыла, игитге гьисаплай ва савгъатлар бере. Медицина къуллукъчуну буса шо – гьар гюнлюк иши.


Юртдагъы врачлагъа гече-гюн, исси-сувукъ демей, не заманда да аврувну уьстюне барма герек бола. Неге тюгюл де авруйгъан адам ондан кёмек излей.


Эндирейдеги участка больницада оьзюню ишин яхшы билеген, оьмюрюню узагъында адамланы савлугъун къолай этмеге белсенген врачлар кёп бар. Муна гьали шонда терапевт болуп ишлейген Айханым Гьюсейновна ЧОПАНОВА булан бизин мухбирибиз этген лакъырны сизин тергевюгюзге беребиз.



Мени анам Зарипат сексен йылдан оьтген. Артдагъы 20 йылны ичинде ону аврувлары кёп болгъан ва чакъда-чакъда докторланы кёмеги тарыкъ бола. Ол муна гьали бир гюн: «Айханым гелип къарасын дагъы, къаркъарам кюйсюз, ол язгъан дарманлар магъа бек къыйыша. Дарманындан эсе, шону сёзю де дарман бола», – деди. Биз де шону билебиз. Ол геливю булан гьалын-кююн сорар, юрегини уруву нечик экенни билер, къанташывун тергер. Докторну арив сёзю де къолай эте деп негьакъ айтылмай. Айханым Чопанова Эндирейдеги больницада врач болуп ишлейгенли 30 йылдан да артыкъ бола. Шо заманны ичинде ол кёп уллу сынав топлагъан.


– Юрт уллу, 8 мингден де артыкъ адам яшай, – дей Айханым Чопанова. – Бир доктор бары да аврувлагъа етишме де болмай. Алда, янгыз ишлейгенде, кёбюсю гьалда яяв барма тюше эди. Аврувну уьстюне етишгенче, бир сагьатлар гетип къала эди. Аврувну уьстюне мотоцикл булан да, гьатта тракторгъа минип де баргъан гезиклерибиз де болгъан. Аслу гьалда аврувлар гече гючлене, шону учун да гечелер де барма тюшген. Гьали чи адамланы машинлери бар, аврувгъа тез заманны ичинде етишме бола.

– Сени булан мен хоншуда оьсгенмен, доктор болуп ишлеме сюегенингни алдан берли биле эдим. Шо касбуну сайлагъангъа гьёкюнгенмисен?


– Бир де гьёкюнмегенмен. Мен яшдан берли врач болма гьасирет эдим. Шо йылларда охума тюшме де бек къыйын эди. Охуйгъанынг бир, сонг ишлеме герегинг де бар чы. Врачны касбусу – бек къыйын ва жаваплы иш. Сен гёрсетген дармандан адамны савлугъу да гьасил бола. Бир-бирде, аслу гьалда янгы тюшгенде, бек къыйын эди. Айрокъда гечелер. Ишден къайтгъанда, рагьатланма сюйсенг де бажарылмай эди. Адамы авруп бирев артынгдан гелсе, бармай къалма яраймы? Шо йылларда савлай сутка ишлей эдим деп де айтма ярай эди. Бир гечени ичинде аврувланы уьстюне 10 керен барма тюшеген гезиклер бола эди. Баргъанда, олагъа сорайман: «Кёп боламы авруйгъанынг?» – деп. Жумагъа ювукъ бола. Шонча гюн айтмай ва докторлагъа бармай тургъан. Чыдамагъанда, врачлагъа билдирелер.


Биздегилер аврумаса докторгъа бармай чы, уьйде чыдап туруп болмайгъанда геле, сонг шолай аврувну да къолай этме къыйын бола. Сонг да, мен 10 гюнге деп дарманлар язып гетемен, 3-4 гюнден къолай болгъандокъ, къалгъан янын узатмай къоялар. Гёрсетилген 10 гюн ятып-рагьатланмай, шоссагьат ишге къуршала. Аврувну созма ярамай. Бир еринг авруй буса, къаркъаранг савлугъунгну гьайын этме герекни билдире. Тезликде къаратма герек. Диспансеризация деп айтылагъан талап бар. Шо – аврувну алдын алмакъ учунгъу чаралар. Гертисин айтса, адамлагъа оьзлени гьайын этсин деп англатма бек къыйын бола.

– Нечик эсинге геле, ишлемеге шагьарда енгилми яда юртда тынчмы?


– Шагьарда енгил деп ойлайман. Ишлединг ва уьюнге гетдинг. Юртда буса савлай сутка ишдесен деп айтма ярай. Яхшы яны, юртда сени уьстюнгде булай ва олай эт деп айтагъан адам ёкъ, мунда ишге тез уьйренесен. Не этме тарыкъны оьзюнг токъташдырма герексен, шо буса ишингни бек билме ва тезликде чара гёрме имканлыкъ бере. Натижада, сен аз заманны ичинде сынав топлайсан ва дарманланы янгылышсыз язасан.

– Эсимде, ал заманларда, рентген этме яда бир аврувну алдын алмакъ учун укол этме тарыкъ буса, коллектив ишге баргъанча бирче гелип гете эдилер. Алдан эсе гьали не башгъалыкъ бар?


– Озокъда, алда адамлар тергевлерден чыгъагъангъа рагьат эди. Кёп адам ишлей эди. Коллективлер булан гелип, бир вакътини ичинде савлугъун тергете эди. Гьали шолай ишлейгенлер аз, юртгъа рентген машин гелсе де, адамланы чакъырып, юртдан айлана къалабыз. Дагъы да, алдан эсе адамлар савлугъуна къолай тергев берме башлагъан. Гелелер, сорайлар, оланы англаву артгъан. Шунда Интернетни таъсири де бардыр деп эсиме геле. Тек шону бир яман яны да бар: адамлар Интернетден къарап, оьзлеге дарманлар излейлер. Шону да дурус гёрмеймен.


Терапевт – бары да яндан англаву болма герек врач. Мисал этип айтайым, бирев башы авруп геле. Шо аврувгъа юз тюрлю себеп болмакъ бар: юреги, гёзю, аркъасы, къулагъы, гьатта аягъы. Айта­гъаным, неге авруйгъанны билмек учун, сен шоланы барын да тергеме ва лакъыр этип англама герексен. Гьали тергейген аппаратлар бар, тек адамны сёйлетип, ону гьалын ­оьзюнден сорап билмек къайсы аппаратдан да яхшы. Техника огъар врач сорайгъан затланы сорамай. Врачны бир илиякълы сёзю де дармандан эсе аврувну гьалын къолай этме бола. Аслу гьалда шо исси сёзлени уллу чагъындагъылагъа айтма герек, неге тюгюл де оланы кёбюсюне къатнашыв етишмей, оланы кёбюсю башгъалагъа къыйынын-тынчын айтып болмайлар.


Юртда ичегенлени ва сигарет тартагъанланы санаву кемиген, шо буса кёп аврувланы алдын алыв бола. Бизин ишде билимин токътавсуз камиллешдирмек аслу деп гьисаплайман. Неге тюгюл де, янгы дарманлар арагъа чыгъа. Шоланы ахтарма, не аврувгъа къолланагъанны билме тюше.


40 йылдан сонг йылда бир керен оьзюн тергетме герек­лиги гьакъда кёп айтылгъан. Шолай этсе, аврувланы эртерек аян этме, ингдеси, шо аврувлардан адамны къутгъарма бола. Гьали медицина инг янгы аппаратлар ва ясандырывлар булан таъмин этиле, янгы-янгы дарманлар арагъа чыгъа.

– Доктор язагъан дарманлагъа инанмайгъанлар, бир кёмек де этмеди дейгенлер де ёлукъмай къалмайдыр?…


– Врачгъа кёп тюрлю адамлар булан ёлукъма тюше. Кёп йыллар авруп, тазза инжинегенлер бола, шолар булан гьакълашма да тынч болмай. «Пеленче шу дарманны ичгенде къолай болуп къалгъан, магъа шону яз», – деп илинип къалагъанлар да бола. «Бир кёмек де болмады», – дейгенлер де болмай къалмай. Тек аврувланы кёбюсю разилигин билдире, гёргенде къардашына йимик сораша. Мен ойлашагъан кюйде, герти врач – аврувланы алдында оьзюню борчун билип ишлейген адам. Сени бажарывлугъунгдан биревню савлугъу ва яшаву гьасил болагъанны бир де унутма ярамай.


Озокъда, докторну иши къыйын, сабурлукъ да герек. Аврувлар шоссагьат къолай болма сюе, тек врачны уьстюне чыдап болмайгъанда, авруву узакълангъанда геле. Узакълангъан аврувну шоссагьат къолай этме бажарылмайгъанны билсе де, разисизлигин билдирелер. Шону учун да врач болуп шо ишни юреги булан сюегенлер тюгюл ишлеме болмай.

– Адамлар оьзлени савлугъуну гьайын этме башлагъан деп айтасан, буса да юртда къайсы аврувлар кёпдюр?


– Юртда юрек булан байлавлу аврувлар биринчи ерде, шону булан бирге инг яман аврув деп гьисапланагъан талав аврув да кёп болуп тура. Шо аврувлагъа алда «шагьарны аврувлары» дей эди, гьали, гёресен, юртлагъа да чыкъгъан. Эгер де алда юрек аврув уллу бола туруп билдире эди буса, гьали кёп-кёп аврувлар да яшгъаргъан…

– Шо не себепдендир деп ойлашасан?


– Шону мен адамлар жагьил вакътисинде къаркъарасын санта сакълайгъандан гёремен. Ал заманда яшлар гиччи­лейин ишге къуршалып, адам даим къувнакъ бола эди. Гьали биз яшланы аяйбыз, ишге къуршамайбыз, чыныкъдырмайбыз, шону учун да къаркъара чёгеленип къала, яшлайын бир аврувгъа тарый. Оланы къаркъарасы да аврувлагъа къаршы беклиги ёкъ. Шогъар иммунитет дей. Яш къызлагъа къарасакъ да, эрге чыгъып, 3-4 йылдан чёгелене. Яшлайын бутлары ва аркъасы авуртма башлай, шолай да ич санлары да. Къаркъарасы къыйынлыкълагъа гьазир тюгюл. Мен уьс­тюме гелген гьар аврувгъа шо масъалаланы гьакъында да айтаман.

– Юрт йыл сайын уллу бола, врачланы санаву буса алдагъы кюйде. Аврувланы барына да етишемисиз?


– Юрт уллу болгъан. Эндирейни алсакъ да, адамланы санаву 9000-ге етишме тура. Гьар врачгъа норма булан 1300 адам гёрсетиле, биз буса юртгъа 3 врач барбыз, 1 стационардагъы аврувлагъа къарайгъан, шолай да, яшлагъа къарайгъан 2 ва тиш доктор да 2 бар. 25 адамгъа ятагъан ерлерибиз де бар, шолар бошамай деме ярай. Бизин больницада Эндирейден къайры, Тотурбийкъаладан гелип де ятагъанлар бар. Шолагъа да къарайбыз.

 


***


Сынав йыллар булан гелеген зат. Арив сёз буса – къан булан, тарбия булан. Шону учун да, больницаларда дарманлардан къайры, адамланы арив сёз булан да къолай этме бола. Эндирейдеги больницаны терапевт врачы Айханым Чопанова – лап шолай гьюнери бар врачланы бириси.

 БИЗИН МАЪЛУМАТ:


Айханым ЧОПАНОВА Эндирейде тувгъан. 1971-нчи йылда юртда 8 класны битдирип, Магьачкъаладагъы медицина училищеде охуй. Училищеден сонг 2–3 йыл медсестра болуп ишлей ва Дагъыстан медицина институтгъа тюше. 1985-нчи йыл шо институтну бите ва 3 йыл Мычыгъыш Республикада ишлей. 1988-нчи йылдан бугюнге ерли Эндирейдеги больницада врач-терапевт болуп чалыша. Дагъыстанны савлукъ сакълавуну отличниги де дюр.




СУРАТДА: Айханым ЧОПАНОВА.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля