Бугюнлерде школаларда, айрыча алгъанда, умуми кюйде билим берив тармакъда янгылыкълар, янгы къайдалар бар. Бу янгылыкълагъа ва янгыртывлагъа школаны ёлбашчыларыны, муаллимлени янашыву нечикдир, школаны ва муаллимлени не къыйынлары бар экенни билмек мурат булан мен Магьачкъала шагьаргъа гиреген Таргъу юртда ерлешген 19 номерли школагъа бардым. Эсгерилген охув ожакъ Дагъыстанны Башчысы Владимир Васильевни тапшурувуна гёре республикабызны орта билим берив къурумларыны материал гьалын яхшылащдырмакъны гьайында гьазирленген «100 школа» деген проектде ортакъчылыкъ эте. Школаны директору Камалутдин Мухтарович Межитов булан мен этген лакъырлашывну охувчуланы тергевюне беребиз.
– Камалутдин Мухтарович, сиз кёп йылланы узагъында школада ёлбашчы болуп ишлейсиз. Бугюн школа не гьалдадыр?
–Школа бугюн янгыртывну ва оьсювню ёлунда. Бир янгылыкъ башгъасын алышдырып, янгылыкълагъа тюшюнмеге, ону ахырына ерли англап чечип бажармагъа заман да къалмай. Шо себепден болмагъа ярай, бирлери гьали алдагъы совет девюрдеги къайдалагъа къайтмагъа сюе. Тек совет девюрге къайтыв болмажакъ. Мени оьзюмню иш сынавумну да кёп яны совет девюр булан байлавлу. Бугюнлерде школагъа, муаллимлеге «таш атмайгъан» адам ёкъдур деп айтмагъа ярай. Школалагъа, ерли гьакимлерден башлап, Президентибизге ерли тергев этиле. Бизин школалар муниципал школа деп гьисап этиле. Республика оьлчевдеги школалар да бар. Тек бугюнгю талаплагъа гёре школаланы ерли гьакимликге аманат этип къоймай, пачалыкъ оьзю ёлбашчылыкъ эте болгъан буса яхшы эди. Охув китаплар булангъы гьал нечикдир? Китаплар булан таъмин этив гьар тюрлю къурумланы тергевюнде турса да, китаплар етишмей.
–Сизин школада да етишмейми охув китаплар?
–Озокъда етишмей. Китаплар етишмейгенден къайры, барларын да заманында алмайбыз. Гьар йыл биз охувчу яшланы санавуна гёре китаплар алмакъ учун арза беребиз. Биз оьзюбюз де охувчулар толу кюйде китаплар булан таъмин этилгенни яныбыз. Китаплар етишмейгенде, янгыз яшлагъа тюгюл, муаллимлеге де къыйын бола.
Алда китапланы министерликден таба ала эдик. Гьали буса шагьарны билим берив управлениесинден алабыз. Оланы китапланы сакълама ери де ёкъ. Шо саялы китапланы, мисал учун, бир школаны спортзалында ерлешдире. Биз барып ондан алмагъа борчлубуз. Эгер де, китаплар гечигип гелип, школаларда дарслар башлангъан гюнлер буса, дарслагъа четимлик этмейик деп, школаны арт боюндан таба китапланы машинге юклейгенни гёрген ата-аналар, телефонларыны камераларына да чыгъарып, Интернетде: «Муна китапланы сатма алып бара тура», – деп хабар яймагъа башлай. Озокъда, школаланы печатлары булангъы китаплар базарларда сатылагъан кюйлер бола. Оланы ахтарып, базаргъа нечик гелгени аян этиле. Эгер де китаплар булан таъмин этивню школаны ёлбашчысына тапшура эди буса, сонг ондан талап этмеге де ярай.
–Школаларда масъалалар янгыз китаплар етишмейгенликден къайры да бар. Ата-аналардан гьар тюрлю къуллукълагъа, къаравулчугъа ерли акъча жыйыла эди. Сизин школада да акъча жыямы? Булай масъалаланы нечик чечесиз?
–Мен бир нече школада ёлбашчы болуп ишлегенмен, мен ёлбашчы къуллукъда ишлейген вакътини ичинде бир школада да ата-анадан акъча жыйылмагъан. Тек школаларда къаравулчулар герек. Охувчу яшланы ата-анасындан жыйып тюгюл, пачалыкъны янындан харж болмагъа герек. Къаравулчулар учун пачалыкъны янындан харж ёкъгъа гёре, бизде бу къуллукъ да ёкъ. Тек Таргъу юртну халкъы кёбюсю мунда охуп гетген, гьали оланы яшлары да бу школада билим ала. Гьар тюрлю етишмейген, болмаса ярамайгъан къуралланы сатып алмагъа, онгайлыкълар болдурмагъа герек вакътилерде охувчуланы ата-анасы ягъада къалмай. Кёп кёмек эте, къол ялгъай.
Таргъуну халкъы бирлешип, тарыкъ заманда жыйылып, гьар тюрлю масъалаланы чечмеге болагъан халкъ. Бир заманда да охувчулагъа борч салынып акъча жыйылмагъан. «100 школа» деген проектге къошулуп оьтгерилип турагъан ишлерибизни айланасында буса школаны бою булан видео алагъан камералар салынгъан. Камералардан таба токътавсуз бары да ерни тергеме бажарыла. Бу камералар террорчулукъ ишлени алдын алып болагъан кюйде онгарылгъан.
– «100 школа» деген проектге гёре школагъызда дагъы не йимик ишлер юрюлюп тура?
–Бугюнлеге ерли бизге берилген болжалгъа гёре от тюшювню алдын алыв ишлер, шоланы ичинде школаны бинасыны агъачдан этилген къалкъысына от ялын къабунмайгъан гьалгъа гелтирилген, от тюшювню билдиреген янгы алатлар салынгъан.
– Сиз оьрде школаны гьакъында айтдыгъыз. Муаллимлени гьалы нечикдир? Бугюн оланы не аваралары бар?
–Биринчи аварасы – муаллимлени алапаларыны аз экенлиги. Оланы алапалары бир нече гесекден амалгъа геле буса да, 18 сагьаты бар буса, 15 мингден –18 мингге ерли гётерилсин учун, кёп ишлеге къуршалма, билимин тасдыкъ этме, ишин аян этме герек. Шолай да, китаплар ёкълугъу муаллимлеге четим эте. Охувчулар уьйге берген тапшурувну кютмей буса, муаллимге тынч болурму?! Сонг да, охутув китапланы тюрлю-тюрлю авторлар чыгъара. Китапларда кёп кемчиликлер ёлугъа. Муаллимлер бир ишни яда чараны оьтгерип битгенче, башгъасын башламагъа, ара бёлмей билимлерин камиллешдирме, мастер класлар оьтгермеге, конкурсларда ортакъчылыкъ этмеге борчлу бола.
–Школагъа бугюн дагъы не етишмей?
– Школаланы материал-техника базасын янгыртмагъа герек. Материал-техникасы осал школаларда янгы къайдалагъа, янгы талаплагъа гёре яшлагъа тындырыкълы билим бермеге къыйын. Школалар кёп къыйын заманланы да гечирди. 2006-нчы йылдан 2008-нчи йылгъа ерли бизин школада мекенли ярашдырыв ишлер юрютюлме герек эди. Харж ёкълукъну себебинден, ишлер токътады. Спортзалны, ашюйню ва устахананы ярашдырма герек. Гьалиге оьрде эсгерген «100 школа» деген проектни айланасында гёз алгъа тутулгъан ишлер этилип тура. Дагъы да, бизин школа шагьарны сув быргъыларына къошулмагъаны масъалалар тувдура. Таргъуну булакъ суву булан пайдаланабыз. 1987-нчи йылдан берли шу масъаланы гётеребиз. Гьалиге чечилмеген. Таргъуну суву яман деп айтмайман, тек сувда кальцийни кёплюгюнден сув быргъылар тез тыгъылып къала. Къышда бузлай. Школаны бирдагъы масъаласын айтсам, муаллимлени етишмейгенлиги ва янгы наслу гелсе де, кёплерини дарс бермек, яшлар булан ишлемек учун тийишли гьазирлиги ёкълугъу. Гелгенлери де, алапаланы азлыгъындан, школада узакъ къалмай гете. Башгъа къолай ишлер таба. Шолай да, ишлеп турагъан яхшы муаллимлерибиз де, школада сагьатланы аз алып, ЕГЭ-ге охувчуланы гьазир этеген онгача ишлейген къурумлагъа барагъан болгъан. Бизин школада бугюнлерде физика дарсдан муаллим етишмей. Ингилис тилден, математика ва тарих дарслардан муаллимлер алдыкъ. Сынаву ёкъ буса да, ишлемеге къасты бар экени гёрюне. Физика дарсдан гьалиге муаллим табып болмайбыз. Университетни физика факультетинде охуйгъан эки охувчубуз бар. Яхшы охуйгъан студентлер. Бизин школагъа университетден баракалла кагъыз да гелди. Гьали олар охуп битип, касбучулар болуп гележекни къаравуллайбыз. Бизде ишлеген муаллимлени кёп яны – мунда охугъанлар. Гележекде школаларда касбучулар етишмейгенликни масъаласы дагъы да артажакъ йимик. Муаллим касбугъа бизде кёбюсю гьалда къызлар бара. Къызлар охуп битип, уьйленип, яшлар табып, уьйде къала. Оьрде де эсгергеним йимик, касбучу муаллимлер де къолай алапасы булангъы ишлеге гетип къала.
–Ана тиллерден муаллимлер етишеми? Ана тиллеге охувчуланы янашыву нечикдир?
–Ана тилге ва адабиятгъа багъышлангъан бизин Таргъу юртну белгили шаирлери Жаминат Керимованы ва Дагъыстанны халкъ шаири Шейит-Ханум Алишеваны атын юрютеген эки класыбыз бар. Биз шагьар ва республика оьлчевде оьтгерилеген бары да чараларда ортакъчылыкъ этмеге чалышабыз. Яшларыбыз олимпиадаларда, конкурсларда ортакъчылыкъ эте. Оьтгерилеген къаравларда гёрмекли оьрлюклеге етишеген муаллимлерибиз де бар. Гьали бизин школа Санкт-Петербург шагьарда оьтгерилеген «Инг яхшы юрт школа» деген Бютюнроссия конкурсда ортакъчылыкъ эте. Яшларыбыз да яхшы къумукъча сёйлей.
–Сиз оьзюгюз тарих факультетни битдиргенсиз. Дарслар юрютемисиз? Охувчуланы тарихни билмеге гьаваслыгъы, гьасиретлиги бармы?
–Бугюнлерде школаны масъалалары кёп, дарслар юрютмеге заманым етишмей. Буса да, яшлар тарихни билмеге сюе. Бизин школаны музейи де бар. Таргъу юрт оьзю де бай тарихи булангъы кёп агьвалатлар юрюлген юрт. Шавхалланы юрту. Юртда эсги къабурлар да бар.
–Сизин ЕГЭ-ге янашывугъуз нечикдир?
–ЕГЭ-ни кёп тюрлю яхшы янлары да бар. ЕГЭ-де яхшы баллар алгъан бизин охувчуларыбыз башгъа шагьарларда оьр охув ожакълагъа охума тюшдю. ЕГЭ-ни айланасында кёп артыкъ гьаракат юрюле, гётериле. Озокъда, ЕГЭ-ни вакътисинде аманлыкъ болдурулмагъа герек. Охувчулар гьар ерден кёмек излемей, ялгъан натижалар алма къарамай, оьзлени билимин къолламагъа герек. Бара-бара яшлар да, ата-аналары да шону англайгъан болуп тура. Бизин охувчуларыбызны арасында оьр балгъа ЕГЭ-ни берген яшлар да болду.
–Бугюнгю охувчу, сиз ойлашагъан кюйде, инг алда негер тергев бермеге герек?
–Инг башлап, билим алмакъ учун къаст этме герек. Алдына мурат салмагъа герек. Гьалиги къайдалагъа гёре муаллим ёл гёрсетмеге, охувчу буса шону тюз англап, ёл тапмагъа оьзюню билимин оьзю артдырмагъа герек.
–Охувчу яшлагъа дагъы да не ёрар эдигиз?
– Биринчилей, билимге артыкъ тергев бермек. Гьали охумагъа, билим алмагъа сюеген яшлагъа кёп имканлыкълар бар. Шоланы асувлу кюйде къоллама герек. Гележекде жамият учун пайдалы, намуслу, билимли, бажарывлу адамлар болуп оьсмекни ёрайман!
–Кёп савболугъуз! Уьстюнлюклер ёрайман.
–Сиз де савболугъуз!
