Интернет гюч алып барагъанда, маълумат къуралланы арасында телевидениени таъсири шайлы артгъан демеге ярай. Мисал учун, РГВК «Дагъыстан» деген спутник телевидениеси кёп санавдагъы къаравчуланы юрегине ёл табып чалышагъанлы бугюнлерде 15 йыл битди. Бу телевидениеде юрюлеген милли тиллердеги берилишлеге чинк де кёп адам къарайгъаны да ачыкъ болгъан.
Бугюнлерде Россияны ичинде чи нечик де, тыш пачалыкълагъа да гюмезли «кёпюр» салып, дуллу-дюньядагъы къумукъланы къуршап, бир-биревге сыр чечме имканлыкъ береген бизин биргине-бир «Заманлар гете, халкъ гетмес» деген берилишибиз бар. Шонда белгили журналист Иса Агьматов чалышып, къужурлу программалар гьазирлеп турагъанлы да 10 йыл бола. Шо гьакъда ва берилишлеге байлавлу да Иса Агьматов булан этилинген лакъырны сизин тергевюгюзге беребиз.
–Иса, бир башлап оьзюнгню гьакъынгда, журналистикагъа гелген кююнгню гьакъында хабарласанг арив болур эди.
– Яш йылларымда муаллим касбу булан янаша юрюйген, юрегиме тутгъан бирдагъы-бир мурадым бар эди, шо да – журналистика касбу. Тутдуруп айтгъанда, радиода яда телевидениеде диктор болма сюе эдим.
Къысмат шолай буюргъандыр, 1996-нчы йылда Дагъыстан радиону къумукъ редакциясыны дикторуну къуллугъуна конкурс билдирилип, магъа ортакъчылыкъ этме ва шондан оьтюп, белгили бизин дикторубуз, гюнагьларындан Аллагь гечсин, Пайзурагьман Мантаевни орнуна радиогъа ишге тюшме насип болду.
2008-нчи йыл мени РГВК-гъа заманлыкъгъа 2004-нчю йылда «Заманлар гете, халкъ гетмес» деген ат булан, Паху, сен къуруп, бир гесек заман юрютген къумукъ берилишни узатма таклиф этип ишлеме чакъырдылар. Мен кёп узакъ да ойлаша турмай, бу да къысматымны магъа бакъгъан бирдагъы-бир имканлыгъыдыр деп, телевидениеге чыкъдым. Чыкъсам да, бир вакъти радиону ишин де, мактапдагъы къуллугъумну да бёлмей, янаша юрютюп турдум.
– Сен «Заманлар гете, халкъ гетмес» деген берилишни юрютегенинг де шайлы заман бола, яратывчулукъ ёлунгда нече тюрлю адам булан ёлукъма, берилишлер этмеге тюшген. Инг де сагъа таъсир этген, сени эсингде къалгъан не берилиш, не агьвалат болгъан?
– Озокъда, магъа шу берилишни уьстюнде ишлеп турагъан 10 йылны ичинде кёп тюрлю ерлеге, юртлагъа барма, нечесе адамлар булан ёлукъма тюшген. Берилиш гьазирлемек учун этген гьар сапарым мени эсимде бир айры гьыз къоя деп айтсам, бир де къопдурув болмас деп ойлашаман. Неге тюгюл, гьар ерлеге барагъаным магъа мени Къумугъумну янгы-янгы янларын ачагъан сапар болуп токътай. Гьар берилишни къайсы игити де оьзтёрече магъа таъсир эте. Мисал учун, гюнагьларындан Аллагь гечсин, Россияны белгили халкъ артисткасы, бизин зор пагьмулу бюлбюлюбюз Бурлият Акашимовна Ибрагьимова булангъы ёлугъувларым ругь якъдан ажайып бек гюч берген, илгьамымны, йыр дюньягъа бакъгъан сюювюмню артдыргъан мюгьлетлерим болду. Олай да, Камал Абуков, Абдулкъадир Абдуллатипов, Салав Алиев, Абдулгьаким Гьажиев ва башгъалары булангъы жанлы лакъырлагъа иштагьланып тынглама сюесен, олар – адабиятны терен сырларын ачып, тенглешдирип, ана тилибиз – къумукъ тилни байлыгъын гюзгюдей гёрсетип гелген алимлерибиз, язывчуларыбыз. Тюзю, оланы барыны да атларын эсгерме болмайсан, охувчулар айып этмей къояр бугъай. Неге тюгюл, гьар къайсы ёлугъувларым да магъа айрыча бек къужурлу ва пайдалы болгъан. Муна, Паху, сени булангъы бугюнгю лакъырыбызны да мени учун маънасы бар.
– Иса, сен берилишлерингни игитлери булан лакъыр юрютегенде, орус сёзлер къошулмайгъан кюйде гьаракат этегенинг гёрюне. Тек гьатта юртларда яшайгъанлар да, ана тилинде ярты-юрту ярмалатып сёйлейген йимик, орус сёзлени кёп къоллап да къоялар. Шо сени де талчыкъдырмай тюгюлдюр. Мен англайгъан кюйде, шо масъаланы чечмеге де яманокъ тынч тюгюл. Неге тюгюл, телевидениени иши башгъа…
–Дурус айтасан, Паху. Гьали сен шу масъаланы мени де бек къыйнайгъан, чинк де авруйгъан назик къылларын чайкъадынг. Мен берилишни онгарагъанда, инг башлап оьзюмню, сонг мен лакъыр этежек адамны алдына салынагъан талап–орус сёзлени къолламай, тап-таза къумукъ тилде хабарламакъ, къатнамакъ. Тек, не амал этерсен, сен айтагъанлай, шагьарлардан оьтюп, юртларда да ана тилинде таза сёйлеп бажарагъанлар кемий бара. Бу гьал, озокъда, ичингнибушдурмай боламы дагъы? Ким де ана тилинде таза сёйлеп болмайгъанлыкъ «Заманлар гете, халкъ гетмес» деген къумукъ берилишни гьазирлевде бир уллу тогъас болуп токътай. Шагьардан юртгъа яда бир башгъа районгъа да барып, берилишни ортакъчысы къумукъ тилде ярты сёйлей деп айтып, ону язмай гелме бажарылмай. Баргъан сонг, мен шо адам булан болгъан чакъы орус сёзлени къошмай лакъыр этме къасткъыламан. Шо себепден бир-бир орус сёзлени къоллап сёйлейген ёлдашланы да эфирге берме тюше. Дагъы амалыбыз ёкъ.
Муну бирдагъы-бир кемчилиги – бир-бир темалагъа гёре, гёз алгъа тутулгъан программаны гьазирлемек учун, лакъыр этме танглангъан ёлдаш къумукъ тилде сёйлеп бажармайгъан саялы, берилишни этип болмай къалабыз. Неге тюгюл де, шо адам къумукъ тилде сёйлемесе, пикрусун ачыкъ этмесе, ондан не къумукъ берилиш болажакъ дагъы?
Бу ерде бирдагъы бир затны эсгерме сюемен. Арт вакъти кёп гезиклер тюрлю агьвалатлагъа байлавлу байрамлар, ёлугъувлар, оьзге тюрлю чаралар оьтгерегенде, бизге гёрсетилеген заманны толу кюйде толтуруп берилиш этгенни сююп, иш этип мени чакъыралар. Мен де шону кёп арив гёрюп, алданокъ оператор булан да сёйлешип бараман. Барсам барайым, къумукълардан тыгъылып толгъан зал да бола, арагъа къумукъ масъала да салына, тек амма къумукъ юртларда, районларда оьтгерилеген шо чаралар орус тилде юрюлегенден къайры да, сёзюн, пикрусун айтма чыгъагъанлар да ана тилинде бир калима да къошмайлар.
Шондан нечик къумукъ берилиш гьазирлеме герекмен дагъы, оьзюгюз ойлашып къарагъыз?
–Берилишлеге сесленегенлер боламы?
–Бола, шогъар байлавлу къаравчуларыма оьзюмню баракалламны билдирме сюемен. Берилиш эфирге чыкъгъанда, арты булан телефон сёйлеп сесленегенлер кёп бола. Кёбюсю юртлардан, районлардан, гьатта Дагъыстандан оьтюп, Ставрапольда, Ростовда, Тюменде турагъан къумукъларыбыз сёйлей. Узун сёзню къысгъасы, экранны бириси янындагъылар булан да тыгъыс байлавлукъ юрюле.
–Танкъыт гёзден янашып, сагъа ёравлар этегенлер яда таклифлер берегенлер ёлугъамы?
– Танкъыт гёзден янашып, ёравлар этегенлеге де мен сююнемен. Неге тюгюл де, мен ойлашагъан кюйде де, танкъыт да болма тюше, осуз да бажарылмай. Неге десегиз, шо танкъытлар да бизин ишибизни дагъы да бек яхшылашдырма кёмек эте, шо насигьатланы да мен болгъан чакъы къоллама, шоланы яшавгъа чыгъарма да къаст этемен. Озокъда, мени гючюм чатмайгъан, берилишни имканлыкъларына гёре яшавгъа чыгъарып болмайгъан ёравлар да арагъа чыкъмай къалмай.
–Сен игитлерингни нечик ахтарасан, танглайсан?
–Берилишимни кёбюсю игитлери аслу гьалда халкъымны белгили, ону бары якъдан оьсювюне, тюрлю тармакъларда чалышып, къошум этген вакиллери бола. Мен оьрде де эсгергеним йимик, берилишлерде авадан пайы къаравчулар оьзлер таклиф этген темалар, адамлар къуршала.
– Иса, сени ишинг школа булан да тыгъыс байлангъан. Гьали школагъа ёлбашчылыкъ да этесен. Сени йимик охувчуланы, яшланы ич дюньясын яхшы билегенлер аздыр. Яшланы да къуршап берилиш этмеге чи ярар эди деп ойлашагъан кююнг болмагъанмы?
–Яшлар ортакъчылыкъ этген берилишлерим, тюзю, айтардай кёп тюгюл, шу сен гётереген масъаланы уьстюнде де ишлеп тураман. Берилишни гьазирлевде яшланы чакъырып иш гёрмек муратда гьазирлеген бир проектим де бар. Проектни янгы йылда яшавгъа чыгъарма гёз алгъа тутгъанман. Гьали алданокъ айтып, сырларын чече турмайым.
–Адамлар гьап-гьазир берилишлеге уьйлеринде парахат кюйде къарап къутулалар. Къаравчулар шоланы онгарагъан кююн, маълумат жыягъан къайдаланы, авторну «эшикни япгъан» сонг ари янында къалагъан ишини гьакъында билмей, я гёрмей. Сен берилишлени гьазирлейгенде, не йимик масъалалагъа урунасан?
–Паху, бу масъаланы уьстюнде кёп заман хабарлама тюшежек. Мен къысгъача англатып къояйым.
Бир берилишни башындан аягъына ерли гьазирлемек учун, кёп къыйын тёгюле. Бу ерде эсгерсек оравлу болур, милли берилишлени дирекциясында гьар миллетни бир редактору бар. Шо саялы бары да ишни (режиссёрну ишинден къайры) янгыз бир редакторгъа этме тюше. Башлап берилишни темасын, ону игитин ахтарма, сонг шо теманы уьстюнде оьзюнг гьазирленме, таныш болма, гьар яндан материаллар жыйма, сёйлешме герек. Къайда, не ерде чыгъаражагъынгны ва кимлени чакъыражагъынгны ойлашма тарыкъсан, олар булан сёйлешме тарыкъсан. Ондан къайры да, чинкдеси, олар бары да ана тилинде сёйлеп бажарагъан адамлар болма тюше. 3-5 сагьатны узагъына видеогъа чыгъарып гелегенде, ону янгыдан гёз алдынгдан оьтгерип, гьар секундуна, минутуна дегенлей бирдагъы керен къарап, тазалама, берилишни оьлчевюне гёре 35 минутгъа чакъы маълуматны къоюп, къалгъанын къысгъартма тюше. Узун сёзню къысгъасы, бир жума уьстюнде ишлеген сонг, берилиш онгарыла деме ярай.
–Эгер де ишге байлавлу сенден гьасил болмайгъан затны алышдырмагъа сюйсенг, нени алышдыражакъ эдинг?
–Берилишге берилеген заманын артдырар эдим. Азындан, бир сагьатгъа ерли сама.
–Мен билсем, бир нече керен «тувра эфирлер» болду. О берилишлерде кемчиликлени гесип тайдырып да болмайсан. Шоларда сен къаравулламагъан кюйде пуршав этилинип яда сёзюгюз къыркъылып къалгъан гезиклер болгъанмы?
–Алда айда бир керен нечик де «тувра эфирибиз» бола эди. Мен сагъа айтайым, «тувра эфир» мени бирден-бир жыйнакълы эте эди, жаваплыгъымны нечесе керенлеге артдыра эди. Кёбюсю гьалда гёз алгъа тутгъан кюйде оьте эди.
–Сизин ёлбашчыгъыз Елена Тагьирова оьзюню бир баянлыгъында телевидениеде оьзгелерден эсе, милли берилишлеге къарайгъанланы санаву шайлы кёп деп айтгъан. Шо гьакъда сен нечик ойлашасан, гертиден де, халкъ ана тиллерде юрюлеген берилишлеге айрыча тергев береми?
–Тюз айта Елена Тагьирова, халкъ кёп сююп къарайгъан берилишлени арасында милли тиллерде юрюлеген берилишлер аслу ерни тута.
–Бу спутниковый телевидение болгъандан сонг, тыш пачалыкълагъа да эфирге чыгъа чы. Онда яшайгъан къумукъларыбыздан сес ёкъму, олар жанланмаймы?
–Бизин берилишлерибизге тыш пачалыкъларда яшайгъан къумукъларыбыз да къарай. Мисал учун, Франция, Бельгия, Тюркия, Голландия пачалыкъларында яшайгъан къумукълардан сесленивлер бола. Ата юртубузгъа, гиччи ватаныбызгъа гелип гетген чакъы болабыз деп эсгерегенлер де бола.
–Сен 2 ишде чалышгъан сонг, уьягьлюнге чоланг етишеми? Олар ишингни нечик къабул эте?
–Озокъда, ишге берилип ишлеген сонг, оьз яшавунга, уьягьлюнге заман аз къала, аз тергев бериле. Амма уьйдегилер мени иш графигиме уьйренип де къалгъан, ишимни де, мен ойлашагъан кюйде, арив гёрелер, якълай. Мисал учун, гьали мени булан съёмкалагъа уллу уланым Ягьия геле, мени булан бирге чалыша. Гележекде мени ишимни ол узатар деп умутум бар.
–Иса, сени берилишлерингде гележек наслубуз миллетибизни адат-къылыгъын, тилин, маданиятын, тарихин сакъласын деп чакъырыв этеген йимик чалына. Къарагъанда, ожагъынгда да шо ёлну тутгъангъа ошайсан. Уьягьлюнгде де адат-къылыкъгъа тергев берилеми?
–Охув, тарбиялав якъдан алгъанда, оьз авлетлериме де школада охуйгъан яшлагъа йимик талаплыман. Охув ва тарбиялав масъала, адат-къылыкъгъа бакъгъан тергев – бизин ожакъда биринчи ерде. Неге тюгюл де, сен оьзюнг бир башлап уьлгю болмасанг, яшдан да, башгъа тюгюл, айлана янынгдагъылардан да низамны да, тарбиялы болмакъны да талап этмекни маънасы ёкъ. Шо кюйде – ана тилге бакъгъан якъда да. Инг биринчилей, мен оьзюм ва мени авлетлерим къумукъ ана тилинде сёйлеме де, ойлашма да бажармай буса, оьзгелеге сиз неге ана тилигизде сёйлемейсиз деп танкъыт этме ихтиярым ёкъ. Биз агьлюде, уьйде, оьзге тиллени къолламай, янгыз къумукъ, ана тилибизде гьакълашабыз.
