Яшланы тарбиялав гьар ерде де, гьар агьлюде де башгъа-башгъа бола. Шо да адатлардан, гьар агьлюню яшав гьалларындан, гьатта яшайгъан еринден гьасил бола. Тарбияны кюрчюсю яшны гиччинев чагъында салына ва шогъар кёп зат таъсир эте – айланадагъы халкъ, табиат, яшайгъан ери. Кавказ исси бойларда ерлешген, шону учун да мунда йылны кёп янында топуракъда ишлеме имканлыкълар бола, демек, яшлар гиччилейден загьматгъа къуршала. Шону учун да загьмат яшёрюмлени тарбиялавда аслу ер тута.
Жамиятны оьсювюню даражасы осал заманларда, гьар юрт оьзлер-оьзлер булан яшап тургъан. Шоланы гьарисини оьзлени адатлары ва тарбиялайгъан кюю де болгъан. Эгер де бир осал иш этсенг, савлай тухумгъа ёлакъ болагъангъа, гьар адам оьзюн сав тутуп яшагъан. Ондан къайры да, олар дагъы да оьрлюкге етишме къасткъылгъан, яннавурундагъылардан артыкъ гьакъыллы, гьюрметге лайыкълы, абурлу-сыйлы болма къаст этген. Ол шолай этип, адамлардан оьрлеге чыгъып гетмеген, айланадагъылардан тёбен тюшмей, атын ер этмей сакълама ва яшама къаст этген. Къумукъларда айтагъан кюйде, юрекде «ягьы-намусу» булан яшагъан. Яш вакътибизде уллулар макътагъанда тёбебиз кёкге тие эди дагъы да макътамасмы экен деп, дагъы да яхшы ишлер этме белсене эдик. Уллуланы гьар асил иши яшлар учун багьасыз уьлгю эди. Биз кёбюбюз аталарыбыздан уьлгю алып гелгенбиз. Яхшы атаны яман яшы болмас деген халкъ сёзлери де шондан гелгендир. Янгыз яшгъа байлавлу да ва кёп яшлы агьлюде де тарбиялав нечик юрюлегенни гьакъында да мен эндирейли Умметгерей Абакаров булан лакъыр этемен.
Умметгерей агьлюсю Эминахан булан 1972-нчи йылларда къошулгъан ва татывлу агьлю къуруп яшагъан. 8 авлетни аякъгъа тургъузгъан ва тарбиялагъан. Барын да охутгъан ва уьйлю-эшикли де этген. Уллу уланы 3 институтну битдирген ва гьали Хасавюрт шагьардагъы налог инспекцияда ишлей. Къызы Халижат медучилищени битдирген ва район поликлиникада старший медсестра болуп чалыша. Азамат – ислам университетни тамамлагъан, гьали бажарывлу фермер. Умалат Магьачкъаладагъы экономика коллежни битдирген ва юрт администрацияда топуракълагъа къарайгъан инженер билим алгъан ва оьз сабанчы хозяйствосун юрюте. Нюркъыз ва Гюлкъыз университетни филология, Кабахан тыш пачалыкъларыны тиллерини факультетин битдиргенлер ва муаллимлер болуп ишлейлер. Гиччиси Гюлнара, Аштархандагъы медакадемияны битдирген ва шонда врач болуп ишлей. Гьали уллу авлетлерини яшлары да тюрлю-тюрлю охув ожакълагъа тюшгенлер.
Умметгерейге ва Эминахангъа халкъны социал якъдан якълав управлениени бёлюгюню начальниги Зайнал Бекеев «Сююв ва аминлик» деген медальны шагьатнамасын тапшурагъан мюгьлет.
Умметгерейни ва Эминаханны авлетлерини де 24 авлетлери бар.
8 йыл алда бу агьлюню башчыларына, татывлу агьлю къуруп яшайгъаны ва авлетлерин тюз ёлда тарбиялагъаны учун, «Сююв ва аминлик» деген медаль тапшурулду.
Оьзю Умметгерей Дагъыстандагъы юрт хозяйство институтну экономика факультетин битдирген. Агрономну къуллугъун кютген, сонг дагъы да совет ва партия къурумларда ишлеген. Гьажгъа баргъан. Къушчулукъ фабриканы директору, колхозну председатели болуп сайлангъан. Артда оьзю арза берип тайгъан, Юзбаш-Яхсай управлениени участкасыны начальниги болуп чалышгъан. Бажарывлу фермер де дюр, тарих булан иштагьлангъан ва адабиятны бек сюеген адам.
–Яшлар агьлюде кёп болгъан сайын, олагъа ата-ананы иссилиги етишмейми экен деп эсиме геле. Сиз о гьакъда не айтар эдигиз…
–Озокъда, бир яшгъа да, 8 яшгъа да тергев бир йимик болмай, тек уллу агьлюде яшланы уллулары гиччилеге къарай, бир-бирине кёмек эте, айтагъаным, оьзлени тарбиялагъан кюйде олар гиччилеге де шолай янашалар. Гьатта бир зат болса да, олар ата-анагъа етишгенче масъаланы чечме къарайлар. Мен ойлашагъан кюйде, уллу агьлюде татывлукъ артыкъ бола, олар бир-бирине кёмеклешелер, уллулары гиччилени тюз ёлгъа салалар. Къайсы яшгъа да ана артыкъ ювукъ бола. О гьакъ зат. Яшны дюньягъа гёз ачдыртагъан ана, сют эмдиреген де ол. Торайтагъан да аслу гьалда ол. Яшлар атадан эсе, анагъа бек бавурлу. Гьатта яшыртгъын сырларын да олар анагъа кёп айталар. Шо да англашыла. Эгер де гьукумат ишде ишлейген адам 8 сагьат ишлеп, сонг да, сонгугюн ва къаттыгюн рагьатлана буса, ана сав сутка ва сав йыл токътамай ишлей. Ол яшланы бирисин де айырмай. Бармакъланы къайсын гессенг де, бир йимик авурта деген сёзлер де аналардан чыкъгъан. Яш гиччиде ону аваралары да гиччи, уллуда буса уллу аваралары бола. Яшавда байлыкъдан артыкъ затлар кёп бар, шоланы бириси – авлетлерингни насиби. Уллу агьлю – гьукумат учун тюгесинмес байлыкъ. Мен яшларымны оьзюм оьсген агьлюде йимик тарбиялама къарагъанман, гьали олар оьсгенлер, оланы да етишип гелеген яшлары бар.
Агьлю яшлардан башлана деп айтма ярай, неге тюгюл де, яш эр-къатынны бирикдире, яшлар – оланы бу дюньяда къалажакъ варислери. Кёп яшлы уллу агьлю – Тенгир берген уллу даража. Бирлери оланы ашатма- яшатма, охутма, уьй этме гьалиги заманда бек къыйын дейлер. Уллу агьлюде тарбия башгъача бола, яшлар бир-бирине бек бавурлу бола. Олар загьмат, низам не экенни эрте билелер.
–Сиз де уллу агьлюде тувгъансыз, тарбия беривню алда болгъанын да, гьалигисин де тенглешдирсе, не башгъалыкълары бар?
–Кёп башгъалыкълар бар. Гертиден де, мен уллу агьлюде тарбиялангъанман: атама 65, анама 47 йыл болагъанда тувгъанман. Агьлюде мен гиччисимен, 13-нчю авлетимен. Шолардан сегизевю уллу чагъына етгенче яшады, къалгъанлары яшлайын гечинди. Атам бек къатты гиши эди. Ол уьйде буса, жибинни учагъаны эшитиле эди, тек бирибизге де урмагъан. Неге экенни билмеймен, ондан бек тартына эдик, ол уьйде буса, биз гьатта ашама да ашамай эдик, ойнав ва талашыв чу нечик де болмай эди. Уьйге къонакъ гелсе де, сизин 8 яшыгъыз бар деп айта, къайдадыр олар деп сорайгъан кюйде тура эдик. Талашывлар, ёнкювлер оьзюбюз-оьзюбюз булан къалгъанда бола эди. Гьали къара чы, сени булан сёйлеп турагъанны да гёрюп, балкюмесим Алим 2 керен гирип-чыгъып айлана, алда олай зат ёкъ эди. Заманлар алышынгъан.
Абакаровланы татывлу агьлюсю. (Авторну архивинден).
Атам Абас 1873-нчю йылда тувгъан, ол охумаса да жигерли адам эди. Шо да уллатабыз Абакардан гелген битим болма ярай деп гьисап этемен. 1893-нчю йылда атасы булан яшамагъа деп Дамаскиге гете. Ол бир йылны ичинде Тюркия, Сирия, Иордания ва Иран пачалыкъларда бола. Олар булан Эндирейден 3 ва Ботаюртдан 4 агьлю гетген болгъан. Уллатабыз Абакар о ерлени, оланы яшавун ушатмагъан, 1895-нчи йыл юртгъа къайтгъан ва 1919-нчу йылда гечинген. Артындан къалгъан уьч де улан яшавлукъгъа далап эте, олар усталыкъ ишин юрютелер. Иниси Арслангерей буса мечде ишлей. Инкъылапны йылларында къурулгъан колхозгъа тюшелер. Арадан кёп де гетмей, атамны биревю иниси Арсланалини колхозну председатели этип салалар, сонг-сонг ол СССР-ни колхозчуларыны биринчи съездини делегаты да бола. Айтагъаным, атабызны да уллу агьлюсю болгъан. Къаныгъып ишлейген адам эди. Юртдагъылар: «Трактор болса тюгюл, дагъы булай ишлейген адам болмас», – деп айта туруп кёп эшитгенмен.
– Ишге сизин де къуршаймы эди?
–Бизин агьлюде иш биринчи ерде болуп гелген. Дарсларыбызны да арбаны уьстюнде эте эдик, охуй эдик деме ярай. Атабыз эртенги намазгъа тургъанда, бизин де тургъуза эди. Яйда чы бизге токътав болмай эди. Намазы битгендокъ, бизин де миндирип, тав ёлгъа бичен чалма бара эдик. Бизин таланы къырыйында бичен таласы барлар сагьат онлагъа таба, биз биринчи ашгъа олтургъанда геле эдилер. Атам олагъа къарап: «Бу яллавда не иш чыгъаражакъ булар. Оьзлер де языкъ, гьайванлар да», – деп айта бола эди. Биз буса шо заман уьйге къайтма ёлгъа чыгъа эдик. Шону учун болма да ярай, биз барыбыз да ишлеме сюеген болдукъ, гьарибиз бир касбугъа ес болдукъ, арив ерлерде ишледик, абур-сый къазандыкъ. Авлетлеримни атам йимик бютюн этип, тарбиялама гючюм чатмады. Мени оьмюрюм къурум иш булан гетди. Тангда гетип, къара ахшамда къайта эдик ожакъгъа. Яшланы да юхлайгъанда гёре эдим. Бир хоншубуз: «Сени яшларынгны сенден эсе биз кёп гёребиз», – деп бетлеп де алгъан кёп гезиклер. Яшланы агьлюм тарбиялагъан. Тек яшлар яман оьсмеди, барысы да билимли болдулар, агьлюлер къурдулар ва сюеген ишлеринде ишлеп де туралар. Олагъа меникинден эсе анасыны тарбиясы къолай тийди. Бары да агьлюлерде де шолайдыр деп ойлайман. Адатлы гьалда атасы ишлеп, яшавлукъгъа къазана, анасы буса яшланы тарбиялав булан машгъул.
Мен 1997-нчи йылда, юртда биринчилерден болуп оьзюме тиеген топуракъ пайны да алып, оьзюм ишлетме башладым. Башлап пайымны берме сюймей эдилер. Президентни топуракъны гьакъындагъы къарарына асасланып талап этдим ва мени агьлюме 9 гектар
ер тюшдю, шондан 2,5 гектары
– къургъакъ бойда, къалгъаны – сугъарылагъан ерде. Оьтген йылланы ичинде шонда 5 гектаргъа алма, гьармут, кюреге ва кокан салгъанман, 2 гектаргъа – люцерна, къалгъанына алышдырып арпа, гюлайлан, будай чачаман. Шолай да адамлардан ижарагъа алып, 12 гектар
ерде ашлыкъ болдуруп да турдум. Гьали уллу да болгъанман, яшлагъа оьзлени пайларын айырып бергенмен, шо ерлени пайдаландырып туралар.
Сёз ёругъуна гёре айтып къояйым, бир йыл мен 17 тон арпа алдым. Демек, гьар гектардан 35 центнер тюшюм чыкъды. 15 тон емишлер де чёпледик, люцернабызны 4 керен чалдыкъ ва 8 тон бичен ва 500 тай салам гьазирледик. Гьасиликалам, топуракъгъа гьайлы янашсанг, гелим де бола. Яшама мая алып боласан. Гьали буса бавларыбыз кёп емиш бере, шону яшлар арив юрютелер.
– Сиз топуракъны ишлетип, яшавгъа зат табып болагъанны нече керен де исбат этгенсиз. Гьалигилер артыкъ ишлеме сюймей, гележегибиз не болар?
– Шо яшлар гиччиден тутуп загьматгъа къуршалмайгъангъа бола. Бизин байлыгъыбыз – топуракъ, шондан сююнме, ону хадирин бек билме герекбиз. Шону ишлетме герекбиз. Топуракъ да оьзюне тергев этгенни сюе. Алдын яш гиччилейин ишлеме башлай эди. Гьали бары да компьютерлеге ва телефонлагъа ябушуп къалгъан. Аналар къуллугъун этегенде, яш четимлик этмесин деп, ону къолуна телефон тутдура яда телевизорну алдында олтурта. Шолайлыкъда, яш ишлеме сюймейген бола, башгъа затлагъа алдана. Гьали кёп адамны машинлери бар, шоларсыз бир къуллугъу да юрюлмей, тек мен 100 метрге де машинсиз бармайгъанны тюз гёрмеймен. Ариги орамда къуллугъу бар буса да юрюмей, машинге минип бара. Бу савлукъ учун да – бек уллу зарал. Тер ва къыйын тёкме сюймейгенлигибиз – бизин аслу кемчилигибиз. Яшёрюмлер топуракъда ишлемей, неге тюгюл къыйынына тиеген зат ёкъ деп ойлаша. Бизин адамлардан ижарагъа ерлер алып, бир-бир миллетлер гектарлар булан согъан салып, кёп акъчалар къазана, биревлер буса бавунда согъан чачма да эрине. Согъанны, генглешдирип айтсакъ, яшылчаланы ва гьатта оччамны да базардан сатып алабыз. Неге ярамай шону бавунгда, дагъы болмагъанда терезебашда болдурма? Бавланы от басып тура, тарыкъ-герек затлар аслу гьалда базардан алына. Гьали мен авлетлериме къарайман, гьарисини бир иши бар, гьукумат ишде де ишлеп, сабанчы хозяйствону толу кюйде юрютме болмай. Тек загьмат да, кёп яшлы агьлю де авлетни тарбиялай. Бизге топуракъдан айрылма ярамай. Шону мен башлап авлетлериме ва оланы яшларына айтаман. Олар бизин замандагъы яшлардан эсе иттиму экен, кёпню билеми экен деп ойлашаман, амма ишлеп къыйналмай турма сюелер. Шолай даим де къалар деп ойлашмайман. Ишлемеген тишнемес деп негьакъ айтылмай чы. Къарайыкъ…
