Дагъыстанлы жагьиллени арасында оьзлени гележегин армия булан байлайгъанланы санаву баргъан сайын артып тербей. Мисал учун, гетген йыл янгыз Санкт-Петербургдагъы асгер медицина академиягъа бизин республикадан 40 яш охума тюшген. Оьзге асгер касбуланы алгъанда, тавлар элини уланларыны кёбюсю денгиз бойларда яда шогъар ювукъда тувса да, офицерлени флот учун гьазирлейген училищелени оьтесиз аз танглай.
Неге гемедеги къуллукъ бизде онча абурда тюгюл? Денгиз офицерни касбусун танглагъанлар оьзлер флотдагъы яшавуна нечик къыймат бере? Бугюн биз шо гьакъда ва Дав-Денгиз савутлу гючлеге байлавлу оьзге масъалаланы айланасында 2-нчи рангны капитан Магьамматали Къурбанов булан лакъыр этебиз. Магьамматали Шейхович отставкагъа чыкъса да, флот булангъы аралыкъларын уьзмеген, Мурманскидеги асгер бёлюклерини бирисинде жагьил офицерлени касбусуну сырларына тюшюнме уьйрете. Гьали буса, отпускасындан пайдаланып, ата юртундагъы дос-къардашын гёрме гелген.
– Башлап охувчуларыбызгъа неге сен офицер болма токъташгъанынгны, къайсы училищеде охугъанынгны англатайыкъ.
– Магъа заманда бир гьар тюрлю жыйынларда, ёлугъувларда: «Сиз яшдан берли асгерчи болма умут эте болгъансыздыр?» – деп сорай болалар. Мен де яшырмай: «Воллагь, хыялым да ёкъ эди», – деп туврасын айтаман. Магьачкъаладагъы 39 номерли школаны битдирген сонг, политехника институтгъа тюшме къарадым. Бажарылмады. О заманларда иш булан бир къыйынлыкъ да ёкъ эди. Турагъан ериме ювукъда ерлешген «Авиаагрегат» заводгъа фрезеровщик болуп бардым. Арадан бир йыл оьтюп, мени бирден военкоматгъа чакъырмагъан буса, балики, къалгъан яшавум да завод булан байланып къалар эди. Военкоматда магъа асгер училищеге тюшме таклиф этдилер. Мен де ювукъ адамларым, эсли иш ёлдашларым булан гьакълашып, ойлашып, разилигимни бердим. Шолай мени асгер яшавум башланды.
– Тюшген сонг гьёкюнген гезиклер болмадымы? Ондан къайры, мен билсем, сен охугъан Челябинскидеги оьр асгер училищеде автомобиль транспорт булан байлавлу касбучуланы гьазирлей. Оланы денгиз булан не аралыгъы, не байлавлугъу бар?
–Башлапгъы вакътилер, озокъда, тынч тюгюл эди. Низамгъа, режимге ва олай хыйлы алдагъы яшавунгда болмагъан янгы затлагъа уьйренме тюшдю. Гьёкюнювлер болмады, тек бир тюрлю шекли ойлар чы тувмай къалмады. Экинчи курсда биз бирче охуйгъан курсантлар бир-бирибизни бары да якъдан дегенлей яхшы таныйгъан болдукъ. Бирисини агъайы Оборона министерликде ишлей, бирдагъысыны баживю генералгъа эрге баргъан, башгъасыны уллатасы ЦК-ларда олтурагъан партия чиновникни яхшы ювугъу… Къурдашларым яшырмай, училищеден сонг палан ерге баражакъман, тюген ерде къуллукъ этежекмен деп алданокъ ачыкъдан айта ва макътана эди. Мен де башымны салландырып, пашман кюйде, мени кимим бар деп, оьз-оьзюме гёнгюревлер эте эдим. Арза да берип тайып сама къалайымы деген ойлар да геле эди. Тек шоссагьат анамны келпетин, ону гёзлерин гёз алдыма гелтирип (мен эрте атасыз къалгъанман), башымда тувулунагъан шо шекли ойланы арекге къувалай эдим.
Автомобилни флот булан не аралыгъы бар деп сорайсан. Транспортсуз бир асгер бёлюк де тувра борчларын кютюп болмай, гьатта самолётлар да учмай. Мен дёртлеге, бешлеге охуй эдим, шо саялы училищеден сонг не асгерлерде къуллукъ этежегимни танглама ихтиярым бар эди. Мен флотну сайладым. Уьюме ювукъда ерлешген Аштархандагъы яда Бакюдеги денгиз асгер бёлюклеге тюшермен деген умутум бар эди. Тек умутларыма уллу тереклер авду десе де ярай. Мени гиччи элимден кёп арекдеги Акъ денгизни бойларына, Россияны Темиркъазыкъ флотуна бакъдырдылар.
– Бизин денгизни Акъ денгиз булан тенглешдиргенде не йимик башгъалыкъларын эсгерер эдинг? Акъ денгиз магъа сувукъ, толкъунлу, уьстюнден бир бошамай дув еллер эшеген дериядай гёрюне.
–Гертисин айтгъанда, Каспийибизни де ачувлу хасияты бар. Къутурса, Акъ денгизден къалышмай, оьзюнде юзеген гемелеге уллу къыйынлыкълар гелтирме бола. Инанмассан, мен къуллукъ этген чакъы 37 йылны ичинде бир де шо денгизде киринмегенмен. Сувну иссилиги яй айларда да 2-3 градусдан оьрге гётерилмей, Бузлу океангъа ювукъда экени билине. Дагъы да айтсам, Акъ денгизни суву эпсиз таза. Каспий булан тенглешдирмеге кюй де ёкъ.
– Магьачкъала – Мурманск йимик денгизни ягъасында ерлешген шагьар. Неге дагъы бизде оларда йимик денгиз булан байлавлу мердешлер юрюлмей, уллу байрамлар, чаралар оьтгерилмей? Сен нечик ойлашасан?
– Гертиден де, ондагъы бютюн яшав денгиз булан байлавлу деме ярай. Гьар йыл июль айда денгизчини ва флотну гюнлери оьтгериле. Ювукъдагъы Североморскиден, Гьажиеводан, Видяеводан уллу дав гемелер гелип портда токътай, парад оьтгере. Порт дегенде, биздеги порт йимик тюгюл, шагьарны денгиз ягъа бою булан 15 чакъырымгъа сама узатылгъандыр. Гьар шолай байрам бир тамаша ярыкъ, шатлы, эсде къалардай агьвалатгъа айланып токътай. Ерли жагьиллер уллаталары, аталары йимик оьзлени гележегин денгиз булан байлайлар. Шо мердеш наслудан-наслугъа юрюлюп тура. Мени уланым да гьали Дав-Денгиз флотда къуллукъ эте.
Дагъыстан дегенде, бирев де денгизни гёз алгъа гелтирмей. Тавлар эли, къарлы тавлар, тик къаялар, айланч ёллар дей туруп уьйренип къалгъан. Оьтгерилеген гьар тюрлю маданият, милли чараларыбызда да къуру тавлар деген сёз чалына. Бир вакъти, эсигизде бар буса, бизин балыкъ тутагъан уллу флотубуз бар эди.Шону да талам-такъыш этип, дарбадагъына нычыгъардылар. О заманда да неге бизде денгиз мердешлер юрюлмей деп тамаша болабыз. Анадаш тавларын макътап данггъа чыгъаргъан Расул Гьамзатов йимик денгизибизге алгъышлы сатырлар багъышлап язгъан шаирибиз болмагъан буса ярай (кюлей).
– Сен флотда къуллукъ этген йылланы ичинде уьлкебизде кёп тюрлю агьвалатлар, алышынывлар болду. Сени учун лап да къыйын, четим йыллар къайсылар эди?
– Мени йимик бютюн халкъыбызгъа да Совет Союз тозулгъан сонггъу вакътилерде, 90-нчы йылларда, хыйлы къыйынлыкъланы башдан гечирме тюшдю. Айлар булан алапа алмай эдик. Агьлюню, яшланы нечик буса да сакълама герек эдик чи. Яхшы чы аз-кёп буса да сурсат маллар булан кёмек этиле эди. Хыйлы офицерлер арзалар берип флотдан гетди. Гьали гьал, озокъда, бюс-бютюнлей башгъа. Асгерчилеге кант этме себеп ёкъ.
–Сагъа дагъыстанлылар булан бирче къуллукъ этме тюшгенми? Тюшген буса, оланы гьакъында не айтма боласан? Бизинкилер онча низамлы тюгюл, башгъаланы къуру къыйыкъсытма къарай, асгер борчларын кютювде гьайы болмай деген айыплавланы кюрчюсю бармы?
– Озокъда, гьар ерден юлкъуп-юлкъуп алып, оьзгелени юрюшлерине гёз юмуп, жамиятны арасында кимни гьакъында да терс пикру тувдурма бола. Бизин яшлагъа бакъгъан якъда федерал маълумат къураллар хыйлы заман шо «оюнну» юрютюп турду. Адамлар шо хабарлардан ялкъып, сесленмейген болгъанда, къойду.
Мени 1987-нчи йыл бир де эсимден таймай. Шо заман бизин асгер бёлюкге Дагъыстандан чакъырылып 300-ден артыкъ яш гелген эди. Олагъа къошулуп хоншу Мычыгъышдан, Ингушетиядан, Къабарты-Балкъариядан да 200 сама улан болгъандыр. Бир тамаша гьал тувулунду. Янгы гелгенлени къыйыкъсытма уьйренген бираз артыкъ къуллукъ этген тайпа шып болуп къалды. Бизинкилер биревге де хатирин къалдырма къоймай эди. Асгер борчларына да жаваплы кюйде янаша эди. Старшинам Михалыч: «Я, командир, бу ярайгъан зат тюгюл. Сен сама бир чара гёр. Мен олагъа илинме, урушма себеп тапмай тураман», – деп иришхат эте бола эди. Бир гезик яхшы ювугъум, асгер ашхананы ишине къарайгъан лейтенант Андрей Прусс: «Магьамматали, не этегенни билмеймен. Гьар гюн заводдан таман чакъы экмек алып гелебиз. Ахшамгъа буса столлагъа салма аш къалмай», – деп кант этди. Неге етишмей къалагъаныны себебин мен биле эдим. Асгерчилени шо мен айтып гетген «тамаза» тайпасы сюйген заманда ашны гесеген ерге гелип, гьариси оьзю булан бир-эки буханканы алып гете эди. Шо заман мен Андрейге ашны пайлайгъан ерге бизин дагъыстанлы уланны салмакъны таклиф этдим. Ол шеклене туруп буса да, мен айтгъанны этди. Ахшамлар столларда экмек ашалмай, артыкъ къалагъан болду. 87-89-нчу йыллар мени учун лап да парахат йыллар болуп токътады.
– Бизин яшлар уьйлерине къайтгъан сонг, олар булангъы байлавлукъну узатма кюй болмадымы?
–Асгер къуллукъда шо тынч масъала тюгюл. Авараларынг, ишинг кёп, бош заманынг аз къала. Мени бугюн де оланы кёбюсюню атлары эсимде къалгъан. Масала, Гьамит Абуков. Ону атасы – хамавюртлу. Бек тавакаллы, гьакъыллы, гючю-къуваты булангъы улан эди. Сержант школадан сонг, мен ону взводну командирини заместители этип белгиледим. Шолай уланлар бар туруп, мени бир затгъа да башым аврумай эди, асгер бёлюгюмдеги низамгъа, охувгъа толу кюйде парахат эдим.
– Флотда, гемелерде къуллукъ этегенлени арасында оьз инанывлары, мердешлери бар. Шоланы бир нечесин сама эсибизге салсанг арив болар эди?
– Мисал учун, палубада тюкюрме ва сызгъырма ярамай. Сызгъырсанг, шо алатолпанны чакъырагъанлыкъ бола. Яда каютада гюл байламлар сакълана буса, шону да яхшылыкъгъа ёрамай. Гемеге гётерилип, биринчи абатынг сол аягъынг булан алынма тарыкъ. Денгиз сапарынгдан сав-саламат къайтма сюе бусанг, гемеде къара мишикни сакълама герек…Озокъда, шолар барысы да флот булан байлавлу тюгюл адамланы тамашагъа къалдыра. Тек шолар – кёп бырынгъыдан гелеген инанывлар, мердешлер.
– Гемеде къатынгиши буса, шо да балагьгъа деген инанывгъа байлавлу не айтма боласан? Денгизчилени янашыву, къараву гьали де алышынмагъанмы?
–НАТО-ну денгиз асгерлеринде уллу дав гемелерде капитанлары болуп къуллукъ этеген къатынгишилер бар. Тек бизде тезги мердеш алышынмагъан кююнде къалып тура. Адмиралларыбыз къатынгишини уьюнден, ожагъындан айырып, айлар булан дув денгизлерде, эргишилени арасында къоймакъны арив гёрмей. Тюз ойлаша буса да ярай. Флотну штабларында хыйлы къатынгишилер къуллукъ эте, тек олар гемелер булан -денгизлеге чыкъмай.
–Денгиз офицерни касбусун танглама сюегенлеге не затгъа айрыча тергев бермеге тюше, нени гьисапгъа алмагъа тарыкъ?
–Яш заманыбызда денгизлер бизге дазусуз гёк сувлар, акъ пароходлар, ягъаларында пальмалар оьсеген атавлар йимик шавлалы кюйде гёрюне. Тек флотдагъы биринчи гюнлерингден тутуп, шо романтика гёрюнюшлер башынгдан тез учуп гете. Матросну, мичманны, офицерни къуллугъу – оьтесиз авур, хыйлы чыдамлыкъны, тавакаллыкъны, гючню талап этеген герти эргиши касбу. Сагъа даим къыйынлы, гьатта яшавунга къоркъунчлу шартларда къуллукъ этме тюшежегингни унутма ярамай. Ондан къайры, чакъ-чакъда айлар булан ювукъ адамларынгдан арекде денгизлерде, океанларда турма тюшежек. Шо сизин бир де къоркъутмай буса, къысматыгъызны денгиз булан айлагъаныгъызгъа гьёкюнмежексиз. Эгер де сиз ялагъай, эринчек тюгюл бусагъыз, сизге танглагъан касбугъузда уллу даражалагъа ерли гётерилме ёллар ачыла. Бары да зат янгыз сизден, оьзюгюзден гьасил бола. Флотда да айтагъан кюйде: «Уллу гемеде матрос болгъанча, гиччи гемеде капитан болгъан къолай».
– Лакъырыбызны тамамлай туруп, сагъа шулай соравну берме сюемен. Дагъыстан денгиз мердешлери ёкъ шо гьамангъы тавлар эли кююнде къалармы?
– Белгили кюйде, Россияны Президентини къарары булан Каспий денгиз флотилия Аштархандан бизин Каспийск шагьаргъа чыгъарыла. Флот дегенде, шо янгыз гемелер яда олар токътайгъан ерлер тюгюл. Флотну бары да къуллукъларын битдирмек учун нече-нече къошум къурумлар иш гёрежек. Ондан къайры, заман гете туруп, флотну ерли кадрлар булан таъмин этивню масъаласы да арагъа чыгъажакъ. Шо саялы гележекде Каспийскиде денгиз офицерлени гьазирлейген училище де ачылажагъына инамлыкъ бар. Эгер де мен айтагъан кюйде болса, узакъ къалмай денгиз мердешлер де тувулунажакъ ва адатгъа айланажакъ.
