Яшавда чёплюкню къайда ташлайгъаныбызны бек уллу маънасы бар. Гёрсетилген ергеми яда оьзюбюз сюйген ерлеге ташлайбызмы. «Гележекде адам атом булгъавурдан оьлмежек, оьзюню чёп-чёпюресинде бувулажакъ», – деген белгили алим Нильс Бор. Биз йыл сайын чёплюклеге гёмюлюп барагъаныкъ алимни сёзлерин гертилей.
Айтмасдай да тюгюл, шагьардагъы бир адам йылда 300 килогъа ювукъ чёп ташлай. Шону дюньядагъы адамланы санавуна артдырып къараса, къоркъардай гьал бар. Шондан къайры да, ону-муну яллатып ва машинлени ишлевюнден де гьавагъа кёп зараллы газ яйыла. Дагъы да айтгъанда, табиатдагъы маъданланы алмакъ учун да биз табиатны бузабыз.
Демек, биз табиатны елей туруп, огъар тюзелтме болмайгъан зарал гелтиребиз. Башгъачалай айтгъанда, табиатдан алагъан пайдадан эсе, этеген заралыбыз артыкъ бола.
Адам яшагъан ерде чёп болмай къалмай. Эгер де ал заманларда бизин тергевюбюз сувлагъа ва гьавагъа болагъан заралланы гьакъында болгъан буса, гьали яшавлукъ чёплеге де тергев артгъанны гёребиз.
Хасавюртну алып къояйыкъ. Артдагъы маълуматлагъа гёре, бугюнлерде шагьарда 150 мингге ювукъ адам яшай, гьисапгъа алынмай да 50 минг адам яшайдыр. Шоланы гьариси 1 кило чёп чыгъарса да, гюнде нече тон болагъанын санап турмайыкъ. Хасавюртда 36 базар бар, шолардан да кёп чёп чыгъа. Шонча насны тайдырмакъ учун бир вакътиде санитар автохозяйство (САХ) деген къурум ишлеп турду, тек айтардай тазалыкъ болдурма бажарылмады. Шону учун да (САХ-ны) ёлбашчылары гюздеги чакъ йимик алышынып турду. Гьали янгы къайдаланы къоллап, шагьардагъы ва айланадагъы районлардагъы насны тайдырма «ДагЭкоСити» деген регион оператор ишлеме башлагъан. Артдагъы бир гюн мен шо жамият къурумну генеральный директоруну заместители Олег Солтанбекович КОЗЫРЕВ булан ёлукъдум.
–Олег Солтанбекович, къурулгъан «ДагЭкоСити» деген жамият къурумгъа не борчлар салынгъан?
–Бизин къурум яшавлукъ чёплюклени ишлете, заралын тайдыра ва гёме. Бизин къурум Дагъыстанны экология министерлиги булан дыгъар этген ва бизин темиркъазыкъ бойлардагъы районланы къуллугъун кютежекбиз. Шогъар 14 муниципал къурум гире. Биринчи бойгъа Цумада, Ахвах, Ботлих, Гумбет, Къазбек, Новолак, Хасавюрт районлар ва Хасавюрт шагьар гире. Экинчи бойгъа буса Бабаюрт, Къызлар, Тарумов, Ногъай районлар ва Къызлар, Южносухокумск шагьарлар гире. Бугюнлерде биз ишибизни Хасавюртда башлагъанбыз, неге тюгюл де дыгъарыбыз гьалиге шагьар булан этилинген.
–Хасавюрт тазалыкъ болдурма къыйын шагьар деп айтыла, сизин оюгъуз нечикдир?
–Къыйыны не болсун, закон булан юрюлсе, бары да затны ерине салма бола. Мисал учун, биз Хасавюрт шагьардан гюнде 600 кубометр нас чыгъарабыз. Бир-бир ерлерден эки керен чыгъарма да тюше. Биз мунда гелгенде, шагьарны тергеп къарадыкъ, гертиден де къыйын ерлери де бар. Неге тюгюл де, нас ташлайгъан майданчалар этилинмеген, контейнерлер етишмей. Шолар да адамланы санавуна къарап салынмай. Кёп къабатлы уьйлени янына 5-6 контейнер салса, олар шоссагьат тола, сонг чёп ташлама гелгенлер ерге ташлай. Шону булан насны тайдырагъанлагъа къошум иш чыгъа. Мисал этип шагьарны Анди посёлогун алайыкъ (ол магъа видеосун гёрсете). Мундагъы насгъа къара чы, контейнерлер де толгъан, ерде де кёп чёп бар. Муна тазалангъан вакътиси (таза). Артындагъы гюн янгыдан шо гьалда. Шо ерге 11 контейнер салынгъан, тек етишмей, адам кёп ва ташланагъан насы да кёп. Гьали шо ерден чёпню 2 керен чыгъарабыз.
–Гьали сиз контейнер майданчаланы айтып гетдигиз, шоланы ким юрютме герек?
–Шо майданчалар къайсы кёп къабатлы уьйлени янында буса, шо ерлер оланы гьисабында бола. Эгер де шо майданчалар бираз ариде, башгъа къурумну гьисабында буса, шо ерни есиси жавап бере. Контейнерлени буса, ерли муниципалитет берме герек. Биз дыгъарыбызны гьар уьйде яшайгъан агьлю булан, иш къурумну ёлбашчысы ва далапчылар булан этебиз.
–Хасавюрт шагьарда оьз есликдеги уьйлерде кёп адам яшай, олар чёбюн къапуларыны алдына чыгъарып къоя. Шолар булан нечик ишлейсиз?
–Олар контейнер салып болмай, бола буса дагъы да яхшы эди. Ерли муниципалитет олагъа ер гёрсетсе, шо ер онгарылажакъ ва контейнерлер салынажакъ, шо заманда биз чёпню майданчадан алажакъбыз. Оьз есликде яшайгъанланы чёбюн биз гьали къапуларыны алдындан алып туражакъбыз. Олар булан шолай дыгъар этиле.
–Чёпню тайдырмакъ бир, насны тайдыргъангъа гьакъ нечик аласыз ва шо гьакъ жыйыв нечик юрюле?
–Чёпню тайдырагъангъа алынагъан гьакъ ерли муниципалитетни къарары булан 1 адамгъа гёре токъташдырыла ва уьйде яшайгъан гьар адамдан гьасил бола. Бир-бирде бизге домовой китапда адам язылгъан, тек башгъа ерде яшай, демек, шону санама тарыкъ тюгюл дейлер. Эгер де китапгъа язылгъан адам шо уьйде яшамай буса, гьисапдагъы адам шо уьйде яшамайгъанлыкъны гьакъындагъы кагъыз берилме герек. Шо кагъыз етишмесе, гьар адамгъа гёрсетилген гьакъ алынажакъ. Шолай шагьатнаманы да кварталда бир керен берип турма герек.
–Мисал учун, сизин булан дыгъар этмейли, адамлар чёпню бир ерге ташлап тура, сиз шону тайдырма герекмисиз?
–Эгер де гёрсетилмеген ерде 1 кубдан артыкъ болагъан кюйде чёп тёбе бар буса, бизге билдирме герек. Биз буса 5 гюнню ичинде ерли администрациягъа, шо ерни есисине ва экология надзоргъа билдирме герекбиз. Ерни есиси 30 гюнню ичинде шо чёплюкню тайдырма герек ва шо ерде чёп ташлайгъан ер этме сюе буса, ону онгарма тюше ва бизин булан дыгъар этме герек. Шо чёплюкню биз тайдырсакъ, бизге этген ишибизге гёре гьакъ берме де тюше.
–Сизин булан дыгъар этмей нас ташлай буса, шогъар такъсыр гёрсетилеми?
–Эгер де дыгъар этмей чёбюн ва насны экологиягъа заралы бар кюйде ташласа, олагъа 10 мингден 30 минг манатгъа ерли, далапчылыкъ юрютегенлеге 30–50 минг манат, уллу иш къурумлагъа 100–200 минг манат къоду салына.
–Гьали сиз де чёплюклени ва насланы бир ерге тёбе этесиз чи, шо болмаймы табиатгъа зарал этив?
–Биз ерли администрация гёрсетген ерге ва законлу документлеге гёре ишлейбиз. Бизин де ёкъ бир ихтиярыбыз да сюйген ерге чёп тёбе этмеге. Хасавюртдагъы чёпню биз алдан берли тёгюп турагъан ерге чыгъарабыз, сёйлешивлер болгъанда, ерли администрация бизге шо ерни гёрсетген. Биз дыгъарны 2018-нчи йылны ахырында этдик ва бу йылны башындан тутуп ишлеме де башладыкъ. Бизге гьазирлик гёрме, шо бары да 14 де муниципал къурулув булан ишлерибизни юрютме бир йыл берилген. Шо заманны ичинде биз машинлер ва тарыкълы техника булан таъмин этилме герекбиз. Тюнегюн де 3 уллу машин гелди, булайына 27 техникабыз гьар гюн шагьардагъы насны тайдырып ишлей. Гьалиги ишибизге шо техника етише. Тек ишлерибиз артып гетсе, бизге дагъы да техника тарыкъ болажакъ.
Бизин маълумат:
Чёплени, къалды-къулдуланы заралы.
Кагъыз-газет.
Олар табиатгъа зарал гелтирмей, тек уьстюндеги бояву зарал эте, агъулу газлар яя. Кагъыз 2–3 йылдан топуракъгъа дёне. Айырып экинчи керен картон ящиклер этме бола.
Консерва къутукълар ва тюрлю-тюрлю темирлер.
Ону темири табиатгъа зарал гелтире, адамгъа ва гьайвангъа бир ерлерин гесип зарал эте, топуракъгъа 20–30 йылдан дёне.
Шиша.
Гьайванлагъа ва адамлагъа, табиатгъа бек зарал эте, неге тюгюл де бир нече юз йыллардан да чиримей. Шоланы айры ерге жыйып, янгыдан иритип, башгъа савутлар этме бола.
Къалыкъ ва пакетлер.
Шо ятгъан ерде от оьсмей, гьайванлар ашап къойса, зарал гелтире, топуракъгъа дёне туруп 100 йыллар къала, яман агъулу газлар яя. Айрыча жыйса, шолардан башгъа маллар этме бола.
Къурулушдан чыкъгъан химия къошулгъан насланы айтма да айтмайбыз, оланы заралы дагъы да артыкъ.
–Яхшы, сиз чёплени бир ерге салып туражакъсыз, ону ахыры-арты болмаймы, башгъа пачалыкъларда уллу шагьарланы янында чёплени, къалды-къулдуланы ва насланы ишлетеген заводлар къура. Бизде де къурма тюшмейми?
– Бизге белгили кюйде, 2023-нчю йыл болгъанча бизге чёп чыгъарма ва сакълама айры ерлер де гёрсетиле. Сонг шоланы ишлетмеге заводлар да этилежек. Заводлар къурмакъ – экология министерлигини борчу, биз бусакъ насны чыгъарма герекбиз. Хасавюрт бойда бир завод ва тав бойда да бирдагъы завод болар деп эсибизге геле. Биз тазалыкъ болдурма бойнубузгъа алгъанбыз ва шо ишни кютежекге шеклик этмеймен, неге тюгюл де шо ишлени кютме адам да ва техника гючюбюз де етише…
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ, оьз мухбирибиз.
СУРАТДА: «ДагЭкоСити» деген къурумну генеральный директоруну заместители Олег КОЗЫРЁВ (ортада) бригадирлеге иш тапшура.
