Арадан 33 йыл гетген сонг эсге алынагъан таъсирли къонакълыкъны сапары
Уллу Ватан дав биревге де языкъсынмайлы, шагьардан- шагьаргъа, юртдан- юртгъа гьар-бир агьлюге къайгъылар гелтире туруп юрюй эди. Кёп халкъ арабыздан гетди. Эсге алып билегенлик, юреклерде сакълайгъанлыкъ, давда къалгъанлагъа – бизден савгъат. Шо бизин борчубуз да дюр.
Дав башлангъан йылларда, минглер булан оьзгелени сыдыраларына къошулуп, Тагьир Бижамов да гёнгюллю кюйде давгъа гетген. Фронтгъа йиберилмей деген кагъызы болса да, дёрт гиччи яшны да, 70 йыл болагъан анасын да къоюп, Тагьир Биярсланович 1942-нчи йылны язбаш айларында къыргъын давлагъа гете. Шо вакъти бизин армия учун къыйынлы заманлар да болгъан. Сталинградны якълав дав юрюлеген ерлерде чи шо къыйынлыкъ дагъы да бир нече керен артыкъ болгъан буса да ярай.
Мен бир нече гюн алда Тагьир Биярсланович Бижамовну уланы Тажутдин Бижамов булан ёлугъуп, атасыны ва олар Польшада гёмюлген атасыны къабурун тапгъан кюйню гьакъында лакъыр этдик. Шо лакъырлашыв гьали сизин тергевюгюзге де бериле.
– Тажутдин Тагьирович, атагъыз давгъа гетгенде, ондан кагъызлар геле болгъандыр?..
– Баш вакъти уьйге кагъызлар яза турса да, бара-бара ондан гелеген кагъызлар аз болма башлай. Ол давгъа гетип, биринчи гюнлерден башлап, бек авур давлар юрюлеген Сталинград фронтгъа тюшген . Шагьар азат этилген сонг ону булангъы аралыкъ уьзюле. Кагъызлар дагъы гелмей.
– Ол давда белгисиз ёкъ болгъан деп билдирдими сизге?
– Дав токътагъанда бизге ол давда белгисиз ёкъ болгъан деп билдирген. «Сакълайгъан адамын тас этгени учун» деген кагъызгъа гёре тасдыкъ этилген документлер булан улланам ва анабыз пенсия акъча алма башлай. Къызыласгерли Тагьир Бижамовдан къалгъан къатын Апай Бижамова деп анабыз давда къалгъан асгер къуллукъчулагъа берилме герекли бары да кёмеклерден пайдалана. Ол 1975-нчи йылда дюньядан гетди. Улланабыз 109 йыл яшап, 1978-нчи йылда гечинди. Олар экевю де давдан сонггъу оьмюрлеринде уьягьлюсю ва уланы давдан къайтар деген умутну сёндюрмей яшайгъанын биз гьар заман эс этип турдукъ.
– Атагъызны къабурун тапмакъ учун да сиз кёп гьаракат этгенсиз. Ону къабуру къачан табылды?Анагъыз билеми эди атагъыз гёмюлген ер бар экенни?
– Ол Польшада къош къабургъа гёмюлгенин биз билгенде, о гьакъда анабызгъа да, атабызны анасына да айтмай турдукъ. Балики, оьлгенин билгинче, билмей тургъан къолайдыр деп ойлашгъан бусакъ ярай. Ёкъдан умут къолай деп айтыла чы…
Ахтарыв иш токътавсуз юрюле эди. Тек Польшадан гелеген кагъызларда ол оьлгенлени аян этеген списогларында ёкъ деп билдире эди. 1986-нчы йылда ону къабуру табылды. Ол Макув-Мазовецк шагьарны къырыйындагъы Гжанцедеги асгер къабурларда гёмюлгенниангладыкъ.
– Баргъансыздыр англагъанда, нечик болду ёлугъуз? Онда оьзге ёлугъувлар да оьтгерилдими?
– Атабыз гёмюлген ерни мекенли токъташдыргъан сонг, агъам Далим ва ону уланы Руслан булан Польшагъа сапаргъа чыкъдыкъ. Москвада Варшавагъа барагъан поездге миндик ва эртенине онда етишдик. Варшавадан автобус булан Макув-Мазовецк шагьаргъа гелдик. Къонакъюьйге тюшюп, къушлукъ вакъти шагьарны къырыйындагъы къабурлагъа бардыкъ. Онда Украинаны Хмельницк областындан гелген делегация булан ёлукъдукъ. Делегация ортакъ къабурлагъа чечеклер салмагъа гелген эди. Оланы арасында шагьарны ва районну Коммунист партия къурумларыны биринчи секретарлары да бар эди.
– Нечик янаша эди олар къонакъ гелгенлеге?
– Бек арив илиякълы сёйледи. Бизин булан да таныш болуп, польшалы къурдашлар токътагъан ерибизни ахтарды. Къонакъюйге гелип, биз берген акъчаны да къайтарып, шагьардагъы оьзге къонакъюйге алып гетди ва онгача, гьавайын сюйген чакъы яшама ва ашама болагъаныбызны англатды.
– Совет солдатгъа тийишли абур этип биле деп эсигизге гелдими польшалы халкъ, гиччи буса да бир-бир кёп затны англатагъан мюгьлетлер де бола чы.
– Мен ойлашагъан кюйде, къайсы миллет болса да, оьзлени ватанын фашист елевчюлерден азат этгенлеге бакъгъан абур да, сый да бир де кемимежек, не сёнмежек. Тюз пикрулагъа къуллукъ этеген адам шону англагъан, англай ва англажакъ деп эсиме геле. Гьаким болса да, простой адамлар болса да не башгъа, тюзлюкню яшырма бажарылмай чы… Гьатта бир гезик шагьарда юрюйген таксиге мингенде, машин гьайдавчу биз Совет Союзундан не учун гелгенни англагъанда, бизден ёл гьакъ алмады.
– Гьазир къайтдыгъызмы уьйге яда о шагьарда бираз турдугъузму?
– Артындагъы гюн бизин шагьар исполкомну председатели Геслав Базик оьзюню янына чакъырды. Адатлы кюйде къонакъ этди, давда оьлгенлеге бакъгъан гьюрметни гьакъында айтды, къош къабурлагъа гёмюлгенлени списокларын гёрсетди. Биз англагъан ва гёрген кюйде, олар солдат къабурлагъа тындырыкълы янашыв ва гьай булан къуллукъ эте эдилер. Гьар йыл язбашда чечеклер чачып оьсдюрегенин айтды.
Шо гюн Польшаны Коммунист партиясыны шагьар комитетинде де болдукъ. Биринчи секретар Ян Выжинский ва райкомну биринчи секретары Лех Кунка булан бу якъда болуп гетген дав агьвалатланы эсгерип лакъыр этдик. Давлар юрютген 48-нчи Совет Армияны командири генерал Глебов болгъан. Азатлыкъны гелтирмек учун оьтгерилген дав агьвалатлар 1944-нчю йылны сентябр айындан тутуп, 1945-нчи йылны январ айында тамамлангъан. Совет Армия Варшаваны ва Макув-Мазовецк шагьарланы азат этген. Нарыв оьзен бойдагъы давлар да бек къагьрулу болгъан. Шо давларда 16 минг адам оьлген. Бугюнге ерли шоланы 1 минг 200-ю тюгюл белгили болмагъан.
–Польшада дав агьвалатлагъа байлавлу эсингде къалгъан дагъы да нечик ёлугъувлар болду?
– Бирдагъы гюнню эртенинде партияны шагьар комитети машин де берип бизин Варшава шагьарда давлар юрюлген ерлеге алып барды. Бизге таржумачы гьисапда шо гюн школадагъы дарслардан азат этип, Ян Хылынски деген учителни де йиберген эди. Ёлда биз Старо-Селья деген юртгъа гирдик. Бу ерлерде де гючлю давлар болгъан. Шону алданокъ эслеп, Ян райкомгъа гирип секретаргъа биз негер гелгенни англатды. Ол ишин де къоюп гелип, бизин давлар болгъан ерге элтди. Сонг ол бизге дав агьвалатланы хабарласын учун яныбызда бир уллу адамны да къоюп, оьзю ишине гетди.
Асгер госпиталь болгъан ерни къырыйында, агъачны ичинде бир тёбечик ерде къабурлар бар эди. Шонда давда оьлген совет солдатлар гёмюлген. Атабыз Тагьир Бижамов да шонда гёмюлген.
– Польшалыланы о заманлардагъы бизин халкъ булангъы дос аралыкъларыны гьакъында сени оюнга сапарны вакътисинде нечик пикрулар гелди? Таржумачы Ян Хылынски сизин эсигизде айрыча таъсир булан къалгъанын мен англадым. Ол ким эди?
– Такрарлана бусам да, бирдагъы керен айтма сюемен, польшалыланы бизин совет халкъ булан юрютме сюеген дос аралыкъларын мен бек арив гёрдюм. Коммунист Ян Хылынски аз заманны ичинде бизге ювукъ адам болуп къалды. Ону талигьи де тамаша тизилген деп айтма ярай. Магъа чы ол айрыча таъсир этди. 1977-нчи–1981-нчи йылларда Москвада профсоюз гьаракатны оьр школасында охугъан. Оьзю де Москваны ва Совет Союзу деген уллу пачалыкъны гьакъында бек исси сёйлей эди. Ичинде герти сюювню гёрсете туруп, ол польшалы ва совет халкъланы арасында дос аралыкъланы беклешдирме гьаракат юрютегени гёрюне эди. Ону оьзюню къысматы да простой тюгюл. Биз шону ол бизин оьзюню уьюне къонакълай чакъырып баргъанда англадыкъ.
Ян бизин таныгъанны билип, англап, ону къардашлары, къурдашлары, бирче ишлейген муаллимлер де таныш болуп, оьзлер де къонакълай чакъыра эди. Гьар гюн ахшам гелип, юрюгюз бизге барайыкъ, биз сизин къонакълай чакъырма сюебиз, деп айта эдилер.
– Янгы къурдашыгъызны агьлюсю булан таныш болгъан кюйню эсгерсенг арив болур эди деп эсиме геле.
– Макув-Мазовецк шагьардан къайтагъанда Ян Хылынски биз турагъан къонакъюйге гелди. Биз гюллер де алып къабурлагъа бардыкъ. Сонг ол савболлашмакъ учун бизин оьзлеге алып гетди.
Уьйде Янны къатыныны анасы Розалия бизин гёргенде йылап йиберди. Ону гиччилей фашистлер Польшаны елегенде Германиягъа алып гетип, онда гьар тюрлю ишлерде, немислени агьлюлерине берип ишлете болгъан. Дав токътагъанда Польшагъа къайтма имканлыкъ тапгъан. Эки къызыны бириси, Янны къатыны Кристина – география дарсланы учители, бириси къызы Богумила – врач-стоматолог.
Розалия гьар сёзюнде дегенлей Совет асгерлер немис елевчюлерден азат этмеген буса, биз нечик яшар эдик деп кюстюне эди.
– Гелегенде нечик ойлаша эдинг? Атаны къабуру да ойлашдыргъандыр?
– Озокъда, къабурлагъа польшалы ёлдашлар арив къуллукъ этмей болгъан буса, гетме де къыйын болур эди. Тек олар гьар оьлген солдатны эсделигине уллу сый этегенни билгенде, юрек парахат болду.
– Дагъы гёрюшмедигизми польшалы танышларыгъыз булан?
– Биз къурдашлыкъны узатдыкъ. Кагъызлар яза турдукъ. Ян гелип де гетди. Биз ону чакъыргъан эдик. Москвадан гелеген поездни Магьачкъалада къардашларым булан жыйылып къаршыладыкъ. Огъар Дагъыстанны гьар тюрлю шагьарларын гёрсетдик, оьзлер йимик биз де къонакъланы къаршылама сюегенибизни билдирдик.
Ол гетип барагъанда да жыйылып ёлгъа салдыкъ. Ону булан герти къурдашлыкъны сезген чакъы, атабызны къабуруну къырыйында бизин адам бар деген ойлар геле эди. Мармарташгъа суратын да этип, Бижамов Тагьир Биярсланович деп де язып, тувгъан ва гечинген йылларын да эсгерип, огъар къабуруну алдына саларсан деп бувардыкъ. Ол бизин тилевюбюзню яшавгъа чыгъарып, суратын бизге йиберди.
Сонг бизин яшлар да Тагьир ва Уллубий барып гелдилер уллатасыны уьстюне. Мени уланыма атамны атын къойгъанман.
– Баракалла, гьар кимге де сизге ошап аталагъа этилеген абурну юрютме насип болсун!
– Сизге де баракалла ёлукъгъаныгъыз учун, савболугъуз.
Лакъырлашывну язгъан Максим Эсенбиев.
Суратларда: Тагьир Бижамов (солда);
атасына уланлары салгъан
эсделик таш.
