Адамлар дюньягъа бир-бири булан татывлулукъда яшамакъ учун яралса да, олар бир-бирине бакъгъан яравсуз ишлени де этмей къоймай. Эришивлюклер тюз чечилсин учун судлар юрюлюп, судьяланы гьукмулары токъташдырыла. Ярашывлукъ судьялар деп айтылагъан гьукму гесивчюлер де артдагъы йылларда арагъа чыкъды. Адамланы кёплери чи олар нечик ишлеге къарайгъанны да билмей.
Бир нече гюн алда мен Буйнакск шагьарны 46-номерли суд участкасыны ярашывлукъ судьясы Гьажирагьим Мусаев булан ёлугъуп ишини гьакъында лакъыр этдик. Тюпде шо лакъырлашыв сизин тергевюгюзге бериле.
– Гьажирагьим, ярашывлукъ судья деген къуллукъ чыкъгъанлы кёп болмай. Сизде нечик ишлеге къарала? Къайсылары кёп ёлугъа?
– Ярашывлукъ судларда башлапгъы даражалы ишлеге къарала. Уголовный ишлеге де къарала, эгер де туснакъ гьукму 3 йылдан артыкъ гесилмей буса. Кёбюсю гьалда административ ишлеге къарайбыз. Ватандашлыкъ иш деп айтылагъан мал-матагь эришивлюклени масъалалары да кёп ёлугъа, эгер де салынма болагъан къоду 50 минг манатдан оьтмей буса. Кёп къаралагъан ишлени арасында ЗАГС-ны бузмакъ учун берилеген арзалар да бола. Кёбюсю алиментлеге берме умут этип гелелер. Эки, уьч яшы бар къатынгишилер де айырылма сююп, шо агьлюню бузагъан ёллагъа тюшелер.
– Шолай гезиклерде сизге авара тюгюл буса да, агьлюню тозма алгъасамагъыз деп айтагъан кюйлеригиз болмайму?
– Бола нечакъы да. Жагьиллер алгъасап юрюй бир-бирде. Бугюн этгенине тангала гьёкюне. Ондан къайры да, бизин адамланы кёбюсю намусгъа арт берме сюегенлер тюгюл. Ярашып къалма да бола, заман гетип. Агьлюню бузса, олагъа дагъы бирче къыйышып яшама къыйын.
– Сагъа судну къарарын чыгъарма къыйын болмаса да, бир-бир гезиклерде огъар къол салма къыйын болагъан мюгьлетлер ёлукъгъанмы?
– Судьягъа бир гезик де судну къарарына къол салмагъа тынч болмай. Къайсы жинаятчылыкъ иш де, айрокъда биз къарайгъанлары, хантавлукъдан, билмейгенликден яда гьазир ачывлангъанда гелеген яманлыкъ булан этиле. Олай адамлар, заман гете туруп оьзлени хаталарын англай, гьёкюне. Такъсырлавну артыкъ этип къоймайым деген ой къайсы судьяда да боладыр.
– Магъа бир керен бир судья «О дюньягъа баргъанда Яратгъаныбыз, сени не ишинг бар эди, суд гесме? Менмен суд гесеген», – деп айтармы экен деп ойлашаман деген эди.
– Суд этеген кюй адамлар яшавуну гьар тюрлю янларын яхшылашдырма ойлашагъан болгъанлы чыкъгъан. Савет девюрден алда да къадилер суд гьукмулар гесе болгъан. Олар шо девюрлерде судьяланы орнун тутгъанлар. Ярамайгъан, гюнагь иш болгъан буса, олар да этмес эди. Бизден де гечип къояр бугъай. (иржая)
– Озокъда, судланы тувулунуву, инсанланы яман ишлерден айырып, тюз ёллагъа салмакъ муратда болгъан буса да ярай. Инг аслусу, судлар биревге береген такъсыр булан, оьзгелеге де низам болдурмакъ учун этиле гелген. Гьалиги судларда шолай ерлени унутгъан деп эсиме геле. Яман иш этген адамны судлар булан такъсырлама нече де алгъасай. Алдагъы пачалар, бийлер юрютеген минг адамны ойлашдырмакъ учун оланы алдында инг яман бирисини башын гессе таманлыкъ эте деген ой-пикру гьали къалмагъан. Судлар кабинетлерде юрюлеген болгъан. Балики, шону учун да жинаятчылыкъ кемимейдир?
– Сен айтагъанны маънасы бар. Тек заманланы алышынгъанын гёз алгъа тутуп къараса, башгъача бажарылмай. Судланы къарарлары чыгъарылгъан сонг ону бары да халкъгъа аян этме де къыйын. Заман шолай. Законну талабы булан къарагъанда, ким жинаятчылыкъ этсе, шо такъсырланма да тарыкъ.
Ярашывлукъ судланы арагъа чыкъгъаны адамланы судлардагъы ишлери артгъан саялы деп де айтыла. Неге тюгюл, гьалиги заманны гьалларына гёре чечилме герекли масъалалар кёп. Шону учун болма да ярай, къайда къарасанг, адвокатланы конторасы деген язывланы гёрме боласан. Жинаятчылыкъны судлар булан аз этме, яда токътатма болурму?
– Озокъда болмас. Гертиден де, гьалиги заманда судлар кёп юрюле. Сизин де бола чы, журналистлени, тюз затны язмагъансыз деп судлагъа береген кюйлер. Сизге болмагъанму?
– Бизге болмагъан. Биз гьар заман гертини язабыз (масхара) Болса да, биз жагьил заманда судланы бары-ёгъу да гёрюнмей эди. Яда жагьил экенге болгъанмы экен?. .
– Совет девюрде уьйренген адамлагъа гьалиги девюрде судлар кёп юрюлегенин эс этме къыйын тюгюл. Заманны талапларына гёре къурулгъан, арагъа чыкъгъан шу ярашывлукъ судлар да.
– Ярашывлукъ судья чыгъаргъан къараргъа рази тюгюл адам шо разисизликни масъаласын нечик чечмеге бола?
– Разисизлик арзаны къарарны чыгъаргъан судьягъа гелтирме тарыкъ. Къалгъаны – судну иши. Биз кагъызланы район судгъа йиберебиз. Район суд да огъар экинчи даражада къарай.
–Ярашывлукъ судьялагъа заманда бир уголовный ишлеге де къарама тюше. Шолай гезиклер кёп боламы?
– Уру 1000 манатдан оьтмей буса, административ жинаятчылыкъ деп гьисап этиле. Урлагъан адам тутулса, 158-нчи статьяны 1-нчи часты булан такъсыргъа тартыла. Олай уру аз гюнагьы булангъы жинаятчылыкъ деп белгиленеген саялы, гьукмуланы авурлугъу да аз. Штраф этиле буса – 80 минг манатгъа ерли, туснакъ – 2 йылгъа ерли, гючден ишлетмек деген гьукму – 1 йылгъа ерли.
– Олай урулар бизин якъда аз боладыр… Тюкенлерде де гьалиги заманда гьеч зат урлагъан деп эшитилмей.
– Тюз, уллу шагьарларда ёлукъса да, увакъ урулар бизде аз.
– Бирев тюкенден бир пачка туз урласа да, ону туснакъ этме ярай дагъы?
– Бир минг манатгъа ерли багьасы булангъы затны урлагъанлагъа туснакъ гьукму гесмеге кёбюсю гьалда ярамай. Шо гьакъда законда туврадан да айтыла. Олайлагъа такъсырлав гьисапда енгил гьукму чыгъарыла.
– Шо маънада айта туруп, шулай бир затны эсгерме сюемен. Къайда болса да, судья къуллукъну юрютеген адам оьзю де дюньяда адам гьисапда яшайгъанын англама герек. Гьукму-къарар чыгъарагъанда, ону оьзюню адамлыгъы да аслу роль ойнайдыр. Шону учун да билмей-билип этилинген жинаятчылыкъгъа гёре судьяны адамлыгъы, рагьмулугъу да тарыкъ боладыр. Судьяны адамлыгъы суд гьукмулар чыгъарылагъанда хыйлы яманлыкъланы алдын алма да, ону адамсызлыгъы уллу зарал гелтирме де болагъаны белгили. Шолай тюгюлмю?
– Озокъда, судьялагъа гишиге яманлыкъ этейим деген пикругъа гёре ишлеме себеплер ёкъ. Яхшылыкъ этейим деген ой булан юрюме – бар. Неге тюгюл, сен биревге тюз гьукму чыгъармай, яда артыкъ такъсыр этсенг, шолай гезиклер унутулмай, неге адамгъа яманлыкъ этдим деген ойлар геле. Шо ойлар бек яман.
Артыкъ яхшылыкъ этип къойсанг да яман. Биз биринчилей – законну якълайгъан адамларбыз. Закондан гьеч тайышма да ярамай. Сёз тиерден тюгюл… Шо бизин аслу ишибиз дагъы.
– Сизге арза гелген сонг, суд къачан болажагъын ким токъташдыра?
– Ону гьар судья оьзю токъташдыра.
– Прокурор, адвокат ортакъчылыкъ этеми ярашывлукъ судлар юрюлегенде?
– Эгер де суд уголовный ишлеге къарай буса, прокурор, адвокат ортакъчылыкъ этме герек. Ватандаш ишлеге къарайгъанда, олар болмаса да ярай.
– Адвокат ишге сен нечик къарайсан, оланы таъсири боламы судьяланы гьукмуларына?
– Озокъда бола. Адвокат судьяны жинаятчылыкъ ишге къаравун ачыкълашдырма бола. Яхшы адвокат суд учун кёп пайдалы къуллукъ кюте. Ол янгыз суд гесилеген адамны якълап къоймайлы, судьяны алдында герти тюзлюкню де ачыкъ этме бола.
– Нече йыл бола судья болуп ишлейгенинг?
– Мени судья болуп ишлейгеним 19 йыл бола.
– Ишинде хатасы болмайгъан гиши, ишлемейген адам деп айтыла. Сеники болгъанмы хаталарынг?
– Тюз айтасан, ишинде хатасы кимники де бола. Тек шолай гезиклени англагъанда, гьар кимге уллу дарс болма тарыкъдыр деп эсиме геле. Бир хатаны да уьстденсув оьтгерме ярамай. Гьар хата адамгъа уллу дарс бере буса да ярай. Хатасыз адам ёкъ, тек оланы такрарлама ярамай.
– Судья болмагъан бусанг, ким болуп ишлер эдинг?
– Шо гьакъда гьали болгъунча ойлашмагъан эдим. Мен 10 йыл нотариус болуп да ишледим. Юрист касбу не янындан къарасанг да –гёрмекли касбу. Бу тармакъда ишлейген адам гьар не янындан да англавлу болма тарыкъ.
– Сен нечик артдырасан англавунгну?
– Кёп охуйман. Ювукъларым булан лакъыр этеген вакъти оланы бир-бир сёзлерине орус яда дюнья оьлчевдеге классиклени шиърулары, яда гьакъыллы сёзлери булан жавап бермеге иштагьлыгъым геле.
– Гертиден де, шолай экени гёрюне. Муна шу биз лакъыр этеген вакътини ичинде де хыйлы белгили шаирлер язгъан сёзлени эсгерип турасан. Сен поэзияны сюеген адам экенинг билинип тура.
– Поэзия адамны билим даражасына бек таъсир эте. Шону мен гиччи чагъымдан берли де англагъан эдим.
– Кёп савбол, баракалла, сен лакъыр этмеге бек онгайлы адам экенингни биле эдим, гьали де бирдагъы керен англадым.
– Сен де савбол, сизин «Ёлдаш» газетни мен аламан, охуйман, ону ичинде кёп таъсирли материаллар бола. Гертиден де огъар къумукъ халкъны милли ругь байлыгъыны оьзеги деп айтма ярай.
