Девюрлер алышынагъан заманларда

–Сиз 90-нчы йылланы гьакъында айтагъанда, бирдагъы бир затны эсгерме унутасыз. Шо девюрлер алышынагъан бандит уьюрлерден къайры, халкъ гьаракатлар да арагъа чыкъды. Гьали оланы чалышывуна ким нечик къыймат берме къараса да, оьз вакътисинде милли жамият къурумлар халкъчылыкъны, герти халкъ демократияны уьлгюсю болуп токътады. Уьлкеде «хана-хуна» заманлар тувулунгъанда, эл сыкълашып, къурумлашып, оьз арасындан инамлы адамларын алгъа, тёрге чыгъарып, гьакимият булан тенгге-тенг сёйлеп болардай гюч-къуватгъа айланды. Эгер де пачалыкъ къурумлар халкъ гьаракатланы тозабыз деп белсенмей, Дагъыстанда асрулар боюнда юрюле гелген жамият аралыкълагъа асасланып, юрт жамаатлагъа аркъа таяп, оланы яратывчулукъ ругьун къоллап, бирлешип чалышгъан болгъан буса, балики, биз гьали башгъа гьалларда яшар эдик.

Бугюн гьакимият экстремизмни ва террорчулукъну алдын алывну масъалаларын жамиятны генг къатлавларын къуршамайлы, янгыз аманлыкъны къоруйгъан къурумланы гьаракаты булан чечме бажарылмайгъанын англай. Тек жамаатланы таъсири артар йимик имканлыкъланы болдурма алгъасамай. Халкъ сиптечиликни генг кюйде яйылма къоймай, «югенлени» бошатма тартына.

–Жамаатлар дегенде, биз адатлы гьалда шоссагьат оьтген девюрлени эсге алабыз. Тек о замангъы турушну гьалиги яшав булан тенглешдирмеге амал ёкъ. Олар алдагъы маънасын, таъсирин, гючюн тас этмегенми? Нечик ойлашасыз?

– Артдагъы вакътилерде уллу ва гиччи сагьналардан уьлкеде ватандаш жамиятны къурмаса ярамай деген чакъырывлар эпсиз кёп чалына. Къурайыкъ, бир де къаршылыгъыбыз ёкъ. Тек шо жамиятны амалгъа гелтирегенде, къайсы буса да бир тарихи сынавгъа таянма тюшмейми? Шо саялы, башгъа тараплардан ахтармай, гьалиги шартланы да гьисапгъа алып, оьзюбюзню мердешлерибизге къайтсакъ, кюрчю этип алсакъ, пайдалы да, асувлу да болур.

Эгер де биз, мисал учун, юрт ерни гьакъында айта бусакъ, ондагъы жамиятны гючю инг башлап ичиндеги тухумланы, агьлюлени гючюнден, бирлигинден гьасил бола. Озокъда, тухум-тайпа аралыкълар алдагъы кююнде йимик тюгюл. Биз шону яхшы англайбыз. Гьатта ювукъ дос-къардаш байлавлукълар осаллашгъан. Янгы къурулагъан агьлюлер бирче кёп де яшамай тозулагъаны гьали биревню де тамашагъа къалдырмай.

Мени гьисабымда, шо дагъыстанлылар милли маданиятларын, адатларын унутагъанлыкъны, ата юртундан, ана тилинден баргъан сайын арек болагъанлыкъны натижасыдыр. Нечакъы талчыкъсакъ да, уллуларыбыз арадан гете, олар булан етти аталарыбызны атлары да, эжелги йыр-макъамларыбыз да, сигьрулу ёммакъларыбыз да даимликге дёне, гележек наслулар учун тас бола.

Озокъда, оьзлени бирлигин ва бырынгъылыгъын сакълама къарайгъан юртлар да ёкъ тюгюл. Мисал учун, магъа ювукъ Таргъуну айтсам, ону халкъы, яннавурундагъы шагьарны гючлю таъсирине де къарамайлы, оьзюню милли оьзтёречелигин тас этмей яшай. Мен таргъулу улан булан уьйленгенде, къариянкъызым магъа юртунда оьзлени ата-бабасы Агъалатипни уьйлери гьали де сакълангъан деп уллу иштагьлыкъ булан хабарлай эди. Буланы бир уллу къалалары бардыр деп эсиме геле эди. Ораза байрам гюн Таргъугъа дос-къардашны къутлама чыкъгъанда, къайынкъызым иш этип мени шо уьйлени гёрсетме алып барды. Етишгенде къарайман, аран деме аран тюгюл, уьй деме адам турагъан уьйге де ошамагъан. Балчыкъ булан ишленген, кюрчюлерин ёшгъун басгъан, гюнню тюбюнде такъталары къаврагъан эшик-терезелери булангъы алаша бина. Мен бир зат да айтмай пысып токътагъанман. Къайынкъызым буса уьйлеге ювукъ болуп, азиз адамын гёргендей, къолуну аяларын тамгъа тиреп, сувукъ ташланы оьпдю. Магъа шо бек таъсир этди. Къайынкъызым илмулу адам, белгили врач, Мурад Аджини бары да китапларын охуп чыкъгъан, сизин газетге де бир йыл къоймай языла, бизин де яздырта. Шолай адам, не болуп къалса да, милли тамурларын унутмажакъ, етти атасын танымай­гъан мангюшге де айланмажакъ, яшларын да шо ёрукъда тарбиялажакъ, ялгъан, терс ваъза насигьатлагъа да алданмажакъ. Къумукълар тарихсиз адам –тарыкъсыз адам деп негьакъ айтмагъан.

Бирибиз де базарлагъа чыкъмасбыз

– Сизге ювукъ билим берив тармакъны алсакъ, артдагъы йылларда оьр ва орта охув ожакъларда болуп турагъан алышынывлар сизин рази къалдырамы?

– Артдагъы йылларда сиз айтагъан билим берив тармакъда этилген чакъы ярахсызлыкъны тюзелтмек учун хыйлы заман, хыйлы гьакъыллы башлагъа тер тёкме тюшежек. Гюнбатыш Европадан уьлгю алабыз деп, оьзюбюзню тарихи, маданият, охутув мердешлерибизни ариге теберип, арты-алды ёкъ тюрленивлеге тарыдыкъ. Оланы натижасы нечик болар деп ойлашагъанлар аз эди. Билим берив тармакъ, ушатмагъанда мююшге ташлап, башгъасын алып ойнайгъан къурчакъ тюгюл чю!

Мен гьар конференцияда уллу сагьналарда олтургъанлагъа: « Сиз бизден, муаллимлерден, дарс беривчюлерден не натижаланы къаравуллайсыз? Бизин аслу борчларыбыз недир?» – деп сорай боламан. «Сизин борчугъуз – билим бермек, касбучуланы гьазирлемек. Къалгъаны сизге авара тюгюл», –деп жавап берелер. Олай болгъанда, яшланы ич дюньясыны гьайын ким этежек? Ким оланы рагьмулукъну, эдепни мердешлеринде тарбиялажакъ? Яхшы чы гьали охув ожакъларда патриот ругьда тарбиялав дарсланы юрютме биревлени эсине тюшгени.

Конституциягъа гёре бизин пачалыкъгъа оьзюню идеологиясын юрютме ихтияр берилмей. Дюньяда лап да уллу уьлкени идеологиясы ёкъ деген не затдыр? Мен, мисал учун, англамайман. Эгер де пачалыкъ шо масъаланы оьзюнден тайдырып, милли ойну къуруп, ватандашларына, айрокъда яш наслугъа ачыкъ кюйде етишдирип болмай буса, эрте-геч шо намусну башгъалар бойнуна алажакъ. Алма да къарай.

Озокъда, заманлагъа гёре билим берив тармакъда да бир тюрлю алышынывлар оьтгерме тюшедир. Шо алышынывланы да инг башлап муаллимлени алапаларын артдырывдан башлама герек. Муаллим Россияда лап да абурлу, лап да къыйматлы касбу болма тарыкъ. Пачалыкъны гьаким башчысы ёрагъандай биз бирибиз де далапчылар болуп базарларда токътамажакъбыз. Танглагъан касбубузгъа аминлигибизни сакълап, сыйлы ишибизни узатажакъбыз. Тек пачалыкъгъа да педагогланы алдындагъы борчун унутма тюшмей.

–Октябр айны 21-нде республикада биринчилей дагъыстан тиллени байрамы оьтгерилди. Байрам ана тиллени масъаласына бирдагъы къайтма, тергев бакъдырма имканлыкъ берди. Белгили кюйде, Дагъыстанда милли тиллени билегенлени санаву йыл сайын кемий. Шо да жагьиллени халкъыны мердешлеринден айырылагъанлыгъыны бир себеби тюгюлмю?

– Тиллер дегенде, мени янгы уьйленген заманым эсиме тюшюп гетди. Биринчи гюн янгы ожакъгъа гиргенде, эрим: «Бу ожакъда сен янгыз къумукъ тилде сёйлежексен», –деди. «Гьуя, мен чи къумукъча билмеймен», –деймен. «Билмей бусанг, уьйренгенчеге бир сёз де айтмай пысып тур. Къардашларым гелгенде сен тилсизсен деп айтарман», –деп гесип къойду. Тюз этген буса да ярай. Гьали бары да яшларым тап-таза къумукъча сёйлей.

Ана тилде айтылгъан сёзню гючю, таъсири ят тилде айтылгъанындан эсе юз керен артыкъ. Гьатта бешикдеги бала ана тилинде чалынагъан гьайлек йыргъа артыкъ тергевлю бола. Бир тилде сёйлейген адамлар тез гелише. Шону биревлер англамай буса да ярай. Ондан къайры, ана тилин билмеген адам оьзлюгюнден минг йыллыкъ халкъ авуз яратывчулугъундан, милли прозадан ва поэзиядан, ана тилде язылгъан тарихи китаплардан, сарынлардан ва йырлардан, уллуланы ва имамланы насигьатларындан магьрюм къала. Инсан оьзюне шолай зарал болгъанны сюймей буса, ана тилин билмеге герек.

Бёркю булан башын да алып геле

–Сиз илму, педагогика ишигизден къайры, жамият ишлерден де баш къачырмайсыз. Кёп йыллар Ич ишлер министерлигини янындагъы Жамият советде де чалышасыз. Шо советни председателини заместители де дюрсюз. Жамият ишигизге байлавлу сорав берме сюемен. Республиканы полициясы артдагъы вакътилерде кёп адамны инамлыкъ якъдан гьисапгъа алып, оланы яшавунда гьар тюрлю ­онгайсызлыкълар, четимликлер тувдура. Бирлери полиция оьзлеге неге тергев бергенин де англамай къала. Сиз шо масъаланы советигизде арагъа салып ойлашмагъанмысыз ва гьисапгъа алывну тюз гёремисиз?

– Артдагъы жыйынларыбызда биз шо масъалагъа бир нече керен къайтып турабыз. Арзалар бизге де геле. Шолагъа гёре жыйынлагъа полицияны къуллукъчуларын да чакъырабыз. Бираз алларда болгъан жыйында министрни заместители де ортакъчылыкъ этди. Ол англатгъан кюйде, бары да полицейскийлеге мекенли себеп болмай туруп, биревню де гьисапгъа алма тюшмей деп буйрукъ берилген. Тек бизде бёркюн алып гел дегенде, башын да алып геле дегенлей, бир-бир полиция бёлюклерде, ерсиз гьаракатчылыкъ гёрсетип, тийишли ахтарывлар юрютмей, санавланы кёплюгю булан гьакимлерини разилигин къазанма къарай. Умуми кюйде алгъанда, озокъда, жинаятчылыкъгъа къаршы ишлени узатмаса ярамай. Дагъы къайдада экстремизмни де, террорчулукъну да алдын алма бажарылмай.

–Анжела Амировна, къужурлу ва пайдалы лакъырыгъыз учун баракалла. Сизин булангъы ёлугъувлар дагъы да узатылар деп умут этебиз.

– Мен ачыкъ адамман. Бир де журналистлерден яшынып юрюмегенмен. Гелигиз, гиччи ватаныбызны насипли гележеги учун бирлешип ишлейик.

Лакъырлашывну юрютген

Алав АЛИЕВ.

Материал подготовлен в рамках реализации государствен­ной программы РД «Комлексная программа противодействия идеологии терроризма в Республике Дагестан на 2016 год».