Ону аты – танк эди,
Тону ону – ант эди.
(Аталаны сёзю)
ОЧЕРК
Тарихге гирген машгьур алимлер токъташдырагъан кюйде, табиатны законлары инсанланы дюнья яшавлугъуну гесимлерине рас гелмей. Шо себепден болмагъа ярай адам гьисап эте, Аллагь тёре гесе дейгени де.
Шо гюн ишлерим гёз алгъа тутгъан кюйде яшавгъа чыкъмады. Амма къаравулламагъан кюйде сыралы болуп чыкъды. Дейгеним, шо гюн Шарабутдин гьажи Мурзаев булангъы лакъырым хыйлы заман узатылды. Магъа таъсир этген лакъыр ону атасы Алини яшавнамасына, айрокъда давда ортакъчылыкъ этген девюрюне байлавлу эди.
Шарабутдин гьажи магъа атасыны суратлары, ону яшавуну гьакъындагъы маълуматлар, огъар тапшурулгъан дав савгъатланы шагьатнамалары, асгербашчыланы баракалла билдиреген буйрукъ кагъызлары тизимли кюйде тиркелген, мукъаятлы онгарылгъан, къалын, яшыл ренкли мужаллаты булангъы тептер берди. Мени бу очерким де Шарабутдин гьажи булангъы лакъыргъа, шо тептердеги маълуматлагъа, сакълангъан маълуматлагъа кюрчюленип язылгъан.
Гьай аман деп, магъа Али агъав булан ону савунда ёлугъуп хабарламагъа насип болмагъангъа бек талчыгъаман. Ол 88 йыллыкъ чагъында, 2010-нчу йылны октябр айны 9-да герти дюньягъа гёчген.
Къолумдагъы оьрде эсгерген яшыл тюслю тептерге Али агъавну атына дав битген сонг гьар йыл гелип тургъан къутлав кагъызлар, оьзюне берилген медалланы, орденлени шагьатнамалары, оьз къолу булан язгъан яшавнамасы – автобиографиясы тиркелген.
Али агъав яшавнамасында эсгереген кюйде, Къарабудагъгент районну Дёргели юртунда 1922-ичи йылны январ айында тувгъан. Онда булай дей: «Мени аталарым революциядан алда да, революциядан сонггъу йылларда да сабанчылыкъны авур боюнсасына егилген адамлар эди. Гьали де шо касбуну юрютелер. 30-нчу йылларда, юртда колхоз къурулагъанда, атам Шарабутдин гёнгюллю кюйде ортакъ ишге байланды.1951-нчи йыл, гечингинче топуракъгъа къуллукъ этивден айрылмады».
Ол уланы Алини де шо таза къылыкъда тарбиялама къаст этген. Атасы Шарабутдин Мурзаев бусурман динге берилген алам болгъан буса да, ол уланын яшавлукъ (светский) илмудан магьрюм къоймагъа сюймеген. Шо себепден тебёнкъазанышлы Абусупиян Акаев, яхсайлы Манай Алибеков ва оьзге ярыкъландырывчулар йимик марипатлыкъгъа чакъыргъан.
Шоллукъда, Али Мурзаев 1931-нчи йылда Дёргелидеги етти йыллыкъ мактапгъа охумагъа тюше. Эсгерилген мактапны 8-нчи класын тамамлагъан сонг Буйнакск шагьардагъы муаллимлер гьазирлейген училищеде охувун узата. 1940-нчы йылны июль айыны 26-сында училищени яхшы къыйматлагъа тамамлагъан Али Мурзаевге орта хас билим алгъанлыкъны гьакъындагъы аттестат тапшуралар.
Эрнинде эр мыйыгъы гёгермеге башлагъан улан алгъан касбусу савлай оьмюр бою узатылажакъ деген умут булан узакъ загьмат ёлгъа сапар чыгъа.
Алини шо йыл Къарабудагъгент районну Паравул юртундагъы етти йыллыкъ мактапгъа муаллим этип белгилейлер. Гьар затны тюплеп-ерлеп дегенлей билмеге къаст этеген, татли хыяллар булан билимлени дериядай денгизини теренине тюшмеге алгъасайгъан жагь айланышлы, сюйкюмлю, къош къашлы, бюртюкге гиччи буса да, чартлап барагъан Али шо яшав сапарда мекенли оьрюш алмагъа белсенген. Ол муаллим ишде сынав топлагъан сонг оьр билим алмагъа, алим болмагъа хыял эте. Амма арадан йыл да гетмей 1941-нчи йылны июн айыны 22-синде Уллу Ватан дав башлана…
АЛИНИ ДАВ ЁЛЛАРЫ
Дав башлангъан йылны август айыны 1-нде, янгы 19 йыл тамамланып турагъан Али, муаллим гьисапда бронясы барына да къарамайлы, чакъырыв кагъыз гелмей туруп да, гёнгюллю кюйде фронтгъа бармагъа сююп, Буйнакск шагьардагъы военкоматгъа барып, мунда жыйылгъан жагьил уланланы уллу гюбюне къошула. Тюшге таба военкоматны къуллукъчусу абзаргъа гиччирек стол чыгъарып онгарыла. Шону артына гелип олтургъан, чагъына гелген, дескагь кюйде солдат опуракълар гийген пос мыйыкълы, жийрен чачлы адам асгерге барма деп онгарылгъан уланланы сиягьын этмеге башлай. Аз замандан гезикге 50-ден де артыкъ адам языла.
Буйнакск районну юртларындан гелген къоччакъ уланланы бир бёлюгюн поездге де миндирип, Ростов областны Шахты деген шагьарына етишдирелер. Шоланы арасында Али де бар. Бу шагьарда олар техника училищеде уьч ай охуп, автомашин гьайдамагъа уьйренелер.Шондан сонг оланы Сталинград областдагъы Камышин шагьаргъа гёчюре. Бу шагьарда олар танклар къурагъан заводуну янындагъы техникумда бир ай охуп, танкны гьайдамагъа уьйрене. 43 улан механик-танкист касбугъа ес болалар.
Шо – уьлкебиз учун лап да къоркъунчлу, душман Москваны гюнбатыш ягъа боюна етишип гелеген вакъти. Бу бойларда гьарасатлы ва къызгъын кюйде юрюлеген дав гьаракатда Али къуллукъ этеген танк батальон да бар. Къаныгъывлу кюйде юрюлген давну натижасында немис-фашист асгерлени уллу бёлюгюне къатты къапас урула, душман къакълыгъып артгъа тартыла ва тахшагьарыбыздан 100-250 чакъырымлагъа ариге ташлана.
Давну башындан ахырына ерли Али Т-34 маркалы танкны гьайдап тургъан. Ол, уланы айтагъан кюйде, танкыны аз-маз дынкъын ону авазына, «тыныш» алагъан кююне къарап да биле болгъан. Лакъырыбызны вакътисинде Шарабутдин : «Атам танкына ушанып: «Мени манкюш мишигим, – дей туруп, – «сыртын» сыйпай эдим», – деп айта болады», – деп де эсгерди.
Совет асгерлер, еленген топуракъларын азат эте туруп, гюнбатышгъа багъып юрюшюн узата. Москва артда къала. Тек бир гюн чапгъын этип барагъан ёлда къаравулламагъан агьвалат бола.
Агъачлыкъны къабургъасындан оьтеген тар арба ёл. Шо ёлдан чалт юрюп барагъан Алини танкы душман салгъан минаны уьстюнден таптай. Мюгьлет гетмей, мина атылып, танк яллама башлай. Телефон байлавчу авур яралана. Насипге, къалгъанланы санлары бек авуртса да, сав къалалар. Яралангъан ёлдашын ювукъдагъы санчастгъа етишдирелер. Ону орнуна башгъа солдат да белгилеп, оьзге танкгъа да минип, ёлун узаталар.
Давну акъубалы ёлларында Али булай къайгъылы агьвалатлагъа нече-нече керен де тюшген. Гьар гюн, гьар сагьатда дегенлей шолай къоркъунчлу гьаллардан оьте туруп, Алини танкыны экипажы Украинаны Львов шагьарындан оьтюп, лап уллу Карпат тавлардан баш алып, Балтыкъ денгизге тёгюлеген Висла оьзенни ягъасына гелип токътай.
Мунда «къайыкъ кёпюрню» уьстюнден юрюп, алдагъы эки танк оьзенни ари ягъына чыкъмагъа эки – уьч метр къалгъан, шоланы арты булан Алини танкы да иериле. Сувну ортасына етише бара, шо мюгьлетде алда барагъан танк яллама башлай. Тек, яллай туруп, оьзенни ари ягъына чыкъмагъа бажарыла. Алини командири: «Чалт, чалт гьайда, яллайгъан танкны экипажын къутгъармагъа герек!» – деп буйрукъ бере.
Етишелер, ялынны ичинден оьлю-санлы болгъан дёрт солдатны чыгъаралар. Амма бир солдат отда чиркип оьле.
Бирден оьрде къара къаргъаланы табунудай болуп уча гелеген душманны самолётлары гёрюне. Оьрден олар ура, тюпден бизин топлар да ура. Айлана якъ жагьаннемни отуну ичи йимик…Аллагьутаала бу гезик де Алини оьлюмден къутгъара.
… Совет солдатлар Висла оьзенден оьтюп, алгъа юрюшюн узата.
Алини уланы Шарабутдин атасы савунда такрарлай болагъан булай кюлкюлю агьвалатны да эсгерди:
–Бизин асгерлер Одер оьзенден оьтюп, Польшаны тахшагьары Варшаваны душмандан азат этип, Германияны топурагъына гире. Бир гюн Алини экипажы немис танкны артындан тюше. Командир не этип де шо танкны атылтма герек деп буйрукъ бере. Амалдан геле туруп, душман къутулмагъа сюе. Олай бурула, булай бурула. Тёбеден энишлегенде, оргъа тюшюп яшынмагъа къаст эте. Хыйлы заман «мишик-чычкъан» ойналгъан сонг, бизин Т-34 къарахачлы немис танкны артындан етишип, къабургъасына чыгъып, бузда токътагъан эшек йимик токътата ва аралыкъда эки-уьч метр къалгъанда топ булан уруп ону яллата. Ону ичинден чыкъгъан, уьстюне-боюна, бетине-башына от тюшген немислер ян-янгъа къачып къутулмагъа къарай. Амма бажарылмай. Олагъа къарап биздеги кюлкюню къой. Къаталан тийгендей олар къача, биз кюлейбиз, олар къача, биз кюлейбиз…
… Бизин солдатлар ахырынчы барудан – Германиядагъы Эльба оьзенден оьтмеге онгарыла. Шо вакътиде Али къуллукъ этеген 98-нчи айры танк бригада Совет Союзну маршалы Жуков ёлбашчылыкъ этеген фронтгъа гире.
Уллу оьзенни генгин бойлап заманлыкъ кёпюрден башлап чыкъмагъа Алини экипажына буйрукъ бериле.
Бу гезик де Одер, Висла оьзенлерден чыгъагъандагъы бомбалавлар, самолётланы атышывлары, шо замангъы йимик пелекет такрарлана. Тек алдагъы гезиклерден эсе бу гезикги къыргъын дагъыдан-дагъы къан тёгювлю, сан сёгювлю ва оьжетли бола. Неге тюгюл, душман мююшге тыгъылгъан. Шу дазудан оьтсе, Берлинге ёл ачыла.
… Фашист Германияны тахшагьары Берлинни алмакъ учун маршал Жуковну ёлбашчылыгъы булан бек гючлю гьазирлик иш гёрмеге, ахырынчы къаршы турувгъа белсенмеге тюшген. Неге тюгюл, шагьарны гьар орамы, гьар идара уью, айрокъда Рейхстагны бинасы гючлю бекликлеге айлангъан.
Шагьарны къолгъа алагъан асгерлени арасында танкы булан Али де бар. Ол Берлинде инсанланы асрулар боюнда эсинде къалажакъ шо уллу агьвалатны – оьз гёзлери булан гёрген шагьаты. Балики, фашистлени тахшагьары Берлинни къамавгъа алагъанда ону от-ялынлы орамларындан танклар булан ёл алагъан старший сержант Али Мурзаевни янашасында Польша Республиканы игити, танк полкну командири таргъулу къумукъ улан, майор Илмутдин Шугьайибов да болгъандыр. О да, Али йимик, Исмайыловну къоччакълыгъыны шагьатыдыр.
Тамаша тюгюлмю, къыргъынлы Ватан давну биринчи гюнюнден ахырынчы гюнюне ерли танк булан от-ялынны ичинде турса да, Али де, Илмутдин де, Абдулгьаким де, ата юртларына сав-саламат, авур яраланмай къайтгъанлар. Озокъда, Аллагь сакълагъандыр. Адамны къысматы янгыз –Ону къолунда.
Али Мурзаев давда гёрсетген къоччакъ ишлери учун Къызыл Юлдуз орден, «Варшаваны алгъаны учун», «Берлинни алгъаны учун» деген савгъатлар, Ватан давну ордени ва дагъы да 15 медаль булан савгъатлангъан. Оьр Башкомандующий ёлдаш Сталинни атындан баракалла кагъызлар да алгъан..
Дав битген сонг, огъар ватанына къайтма изну берилсе де, А.Мурзаев уьюне къайтмай. Ол старший сержант чининде химия асгер бёлюкню инструктору болуп чакъырыла. Етти айлар ишлеген сонг, къазангъан акъчасына савгъат-салам да алып, ата юртуна къайта.
АЛИНИ ДАВДАН
СОНГГЪУ КЪЫСМАТЫ
… Алиге узакъ заман ял алмагъа тюшмеген. Ол дав бёлген, сююп танглагъан муаллим касбусун узатгъан. Али 1946-нчы йылны январ айыны 1-нде Аданакъ юртдагъы башлапгъы класланы школасына муаллим ишге къабул этиле.
Артындагъы охув йылда ону эсгерилген школаны директору этип белгилейлер. 1948-нчи йылдан 1952-нчи йыл болгъунча Дёргели юртдагъы школада къумукъ ана тилден дарс береген муаллим, бу школада директор болуп да загьмат тёге.
Шо узакъ йылланы боюнда ол билим беривню республика, район оьлчевдеги идараларыны атындан берилген хыйлы гьюрметлев грамоталар къазангъан, баракаллалар алгъан.
Тек пенсиягъа чыкъса да, Али Шарабутдинович тёрге таянып парахат турмагъан. Яш наслуну аталарыбызны асил къылыкъларында тарбияламакъ учун олар булан оьтгерилеген чараларда гьайлы кюйде ортакъчылыкъ этип, оланы насигьатчысы болуп юрюген.
Яратгъаныбыз узакъ йыллар оьмюр берген Али Мурзаевге къысматына гьёкюнмеге себеп ёкъ. Ол 88 йыллыкъ яшавун Аллагьны кёмеги булан оьзю ясагъан. Ол аталардан къалмай ат минген, аналардан къалмай тон гийген.
Автор: Далгьат АЛКЪЫЛЫЧЕВ,
Россияны журналистлерини союзуну члени,
ДР-ни маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу.
