Дагъыстанда айрылывлар артып бара


Пятница, 18.05.2018г. - "ЁЛДАШ".


Алимлер юрютеген ахтарывлагъа къараса, Россияда гьар экинчи агьлю айрылып тозула. Шо ичингнибушдурагъан гьасиллеге гёре, бизин уьлке башгъа пачалыкълардан шайлы озгъан деме ярай. Гертиси, Россияны башгъа регионларына гёз бакъдырсакъ, Дагъыстан агьлю аралыкъланы мекенли кюйде сакълайгъан насипли, татывлу ожакъланы отаву йимик гёрюне. Тек гьал бюс-бютюнлей башгъа.



Айтагъаным, 15-20 йыл алдагъы маълуматлар булан тенглешдиргенде, биздеги гьал да макътанардай тюгюл. Республикабызда бузулуп дарбадагъын болагъан агьлюлени санаву йыл сайын арта. Неге дагъыстанлылар учун айрылыв бир адатлы мердешге айланып бара. Мисал учун, бу йыл январ айда савлай Дагъыстанны алгъанда 1041 ожакъ къурулгъан. Шо айны ичинде 351 агьлю айрылгъан. Февраль айда буса шо санавлар артып, 359 болгъан.



Гьали энни оьзюгюз де тенглешдирип боласыз. Азмы яда кёпмю? Шо натижалагъа къарап, Дагъыстанда агьлю къурув, уьйленив оьзюню алдагъы маънасын тас этгенми экен деп ойлашаман. Артдагъы йыллар бизин яшавубузда кёп гьал алышынгъан. Инг агьамиятлы ругь, къылыкъ кюрчюлерибиз бузулуп тура. Бырынгъыдан топланып гелген адатларыбызгъа да къол силлеп, бизин учун да айрылыв уьйренчикли мердешге айланып бара. Адатлы гьалда бизде амалдан геле туруп айрылывланы гьакъында лакъыр юрютме сюймейлер. Оьрде эсгерилген санавлар, алимлер ахтарывлар этегенде, янгыз ЗАГС-лардан алынгъан маълуматлагъа таянгъан. Гебин къыйып, шариатны ёлу булан къошулгъанланы арасында гьал нечик экенни ким биле?



Бираз алда бир ерде айрылывланы гьакъында сёз чыкъгъанда, бир къатын:«Айрылмас эди воллагь, гьалигилер кимге эрге барса да къайырмай буса. Пеленчени къызы бир уллу гишиге, оьзю де башгъа миллетлиге, акъчасы-бокъчасы бар деп баргъан. Ожакъ къуруп, яшав этермен деген хыял булан бармагъаны мекенли. Шо бир пакъырны мал-матагьын сыпкъырып къачар»,–деп, оьзюне якълавчулар тапма къарады.



Ону тенглиси йимик гёрюнеген тиштайпа: «Воллагь, гьалиги гьакимлер байлыгъы, уьй-эшиги, яшаву бар деп, оьзге миллетлер буса да тергев этмей, яшларын бир-бирине къошма къасткъылалар»,–деп ачувлу сесленди. Мен де: «Баживлер, языв ярдан къаратар, юхлагъан еринден уятар деп, не саялы айтыла? Язывдан къачып къутулма боламы дагъы?»–дедим. Ол да: «Языв деп, шону да багьана этип, енгил кюйде арчылмагъа тынч, озокъда. Бирев де ону ахырын-алдын ахтарма сюймей. Сонг буса тирсеклерин хабагъанлар да кёп бола»,–деп кюстюндю. Тюзю, кёплер бизин къызларыбыз башгъа миллетлеге къошулагъанны къабул этмей. Амма алимлер башгъа миллетлеге къошулуп яшайгъанланы арасында ожакъны тозагъанлар нагагь да болмай деп гьисап эте.



Арагъа бугюн чыкъгъан масъаламы?




Гертисин айтгъанда, бу масъала тюнегюн яда бугюн тувмагъан. Алдынгъы заманларда шавхаллар, бийлер, миллетине къарамайлы, оьзлер булан тенг гелеген даражасындагъы «акъсюеклилеге» къошулуп, тайпа-тухумун байындыра гелген. Мисал учун, Абумуслим шавхалны атасы Мегьти-хан азербайжанлы Фатали-ханны къызы Пери-Жахан-ханумну алгъан болгъан. Хасай Уцмиевни агьлюсю Натаван-бике Шушадагъы Ибрагьим ханны къызы болгъан. Хасайны къызардашы Гигьили буса авар Умма-хан булан ожакъ къургъан. Олай да, къумукъ бийлени кёп арекдеги иранлы, гюржюлю, тюркиялы пачалары булан къыз алып-берип дегенлей аралыкълары болгъан.



О девюрлерде бий бийге къошулуп, къан къардашлар болагъандан къайры, оьз­лени уьлкелерини арасындагъы дослукъну да артдырма къарагъанлар. Шолай къошулуп, янгы агьлюлер амалгъа гелген тухумлардан чыкъгъанланы арасында бютюн дюньяны тарихини барышына таъсир этгенлери де бар.



Тек шо янгыз бай-бий тайпагъа хас мердеш болуп гелген. Ярлы яда бийлеге тенг болмайгъан оьзге жамият къатлавланы арасында, мисал учун, оьзденлер, амалдан геле туруп, башгъа миллетлеге къошулмай болгъан. Айтагъаныкъ, шо девюрлерде де дагъыстан жамиятда оьзге миллетни къызын алмакъ арив ишге саналмагъан.



Шолай мердеш асрулар булан къумукъланы арасында юрюлюп тургъан. Гьатта пача тахындан тюшюп, къыргъын инкъылапны къагьрулу заманлары тувгъанда да, къумукълар башгъа миллетлер булан къошулмай болгъан. Айрокъда янгы болажакъ къардашлар бусурман динни юрютмейгенлерден болуп чыкъса.



Амма инкъылапдан сонг гьар ерлерде мекенли тамур яйгъан совет гьакимлик жамиятыбызны яшавуна таъсир этмей къоймагъан. Янгы гьакимлик булан яшавубузда алда бир де болмагъан, гьатта эсибизге де гелмес йимик алышынывлар тувма башлады. Россия тав уьлкесине кёмек гьисапда билимли, хас охув ожакъланы битдирген къызъяшланы бакъдырма башлай. Оланы гьюрметине Дагъыстанны тахшагьары Магьачкъалада уллу эсделик салынгъан. Бирлери оланы ата юртларына да къайтгъанлар. Амма бизин уланланы сююп, ожакълар къуруп яшагъанлар да кёп бар.



Бу ерде мисал гелтирмеге де боламан. Кёп арекге чыкъмайлы, мени ата юртум Ишартыда да, Россия якъдан гелип, юртлуларым булан уьйленип, бизин къумукълардан да къалышмай, адам сукъланагъан кюйде ожакъларын юрютюп, яшларын тарбиялап оьсдюргенлер де бар. Юрт ерде болагъан бары къыйынлы ишлени де, намусланы да кютюп юрюдюлер. Гьайван-малгъа да къарадылар, сыйырлар да савдулар. Адатларыбызгъа да тергев этип, ят эллерде сюювюн де сёнме къоймай, не къыйынлыкъ болса да, агьлю ёлдашларына амин болуп яшадылар.



Бирдагъы да айтсам, мен таныйгъан Марина Фёдоровна деп кёп йыллар тав юртларда муаллим болуп ишлеген орус къатын бар. Ол оьзюню къысматыны гьакъында хабарлайгъанда бек тамаша болуп тынглай эдим. Ол магъа:



– Ойлашып къарагъыз, ичинде бары онгайлыкълары булангъы кёп къабатлы уьйлерде яшагъан магъа агъач да гесип, печ якъмагъа, «акъыргъан» къышда ярлардан сув ташымагъа нечик къыйын болма герек? Айтагъаным, дюньядан базгечип, тез-тез къачайым деп турагъанда, бир жагьил улан ушатып, ону сюювю токътатып къойду. О заман мени гьакъымда бир хабарлар, яла-ябывлар чыгъып гетди.



Биз Магьамматрасул булан уьйленме сюйгенде, магъа къоркъувлар берегенлер де болду. Амма ол бек къатты хасиятлы, билимли улан эди, бары да адатларына къаршы чыгъып, мени булан уьйленди. Огъар къошулгъанда, дос-къардашы къабул этмей, нечакъы менлигиме тиеген сёзлени эшитме тюшдю. Орусча билмейгенлери мени гёрсетип, бир-бирине шыбышлап, кюлей эдилер. Гечелер агьлюм гёрмейген кюйде нечакъы гёзьяш тёкгенмен. Ону къардашларына ярамакъ учун, эшек йимик ишледим, къыйынлыкълагъа чул бермедим.



Эгер де мени сюеген ва англайгъан уьягьлюм болмагъан эди буса, балики, биз бирче де яшамажакъ эдик. Мукъаятлы кюйде ишленген «сюювню барулары» бары да къыйынлыкъланы оьзюнден оьтме къоймай токътатды. Нечакъы юрегиме биз йимик чанчылагъан сёзлени де ювукъ этмеге къоймады. Аллагьны яхшылы­гъындан, бизге беш авлет де тувду, оланы да аякъ уьстге салдыкъ. Бугюнлерде де арив къуллукъларда да ишлеп туралар. Дериядай уллу сюювюбюз бизин кёп къайгъы­бызны, дертибизни алдын алды. Гьалиги къызъяшлар олай четимликлеге чыдамай. Амал этип, шундан алып, шу ерге бир затны да салма сюймейлер»,– деп соравлу кюйде мени бетиме багъып телмирди.


Пайдалымы яда зияны артыкъмы?



Гертиден де, гьалиги яшавубузгъа къарасакъ, сююв, герти гьислер артгъа салынгъан йимик гёрюне. Кёбюсю къызлар-уланлар гьакъылындан, билиминден эсе, байлыкъны алгъа сала. Айтагъаным, бармагъы сувукъ сувгъа тиймейген кюйде енгил яшавну ахтарагъанлар кёп бола бара. Миллетинде де, тухум-тайпасында да бир аварасы да ёкъ. Бокъчасына къарайлар. Къызланы бир тайпалары, бизге миллети не башгъадыр, кисесинде толуп акъчасы бар буса деп чыгъалар. Сайки, къумукъланы арасында «семиз» бокъчасы барлар аз деме сюелер. Олар оьзлеге сюйген кюйде яшамагъа имканлыкълар бермежеклер, шартлар да болдурмажакълар деп ойлашагъанлар да бар. Гертиден де, мадарлылар халкъыбызны арасында къыт йимик гёрюне. Тек шону аслу себеп этмеге тюшмейдир.



Марина Фёдоровнаны «гьалигилер къайгъылагъа чыдамажакъ эди» деген сёзлери эсиме тюшюп гетди. Ону булан разилешмей болмайман. Сёзлеримни исбатламакъ учун бир мисал гелтирме сюемен.



Мен яхшы таныйгъан бир къумукъ къыз (аты Малика деп къояйым) кёп сююп, адамларына да къаршы чыгъып, башгъа миллетли улангъа къошулгъан эди. Арадан бираз заман гетип, уланны адамлары бизин къырыйыбызда къумукъча сёйлеме, хасиятынгны, къылыгъынгны унут. Гьали сен бизин ёл булан юрюжексен деп буварма башлайлар. Анасына къумукъча телефон сёйлейгенде къайынкъызы, телефонну сувуруп алып, бир янгъа пырхыта болгъан. Ондан къайры, тойлагъа, онда-мунда баргъанда, сен булай этмединг, олай этмединг деп илинип тургъанлар. Ахыры да, чыдап болмай, эрине де айтмай, уьюне къайтып гелди. Шо улан къошулайыкъ деп тилеп артындан нечакъы юрюдю. Тек агьлюсюн сюйсе де, мени юрегимни, ягьымны сындыргъан дос-къардашынгны гёрме болмайман деп къошулмады. Уьюне къайтгъанда, ол улан да табып, ана да болду. Гьали ону да сакълап, аякъ уьстге салып тура. Эргишини атын эшитмеге де сюймей.



Алимлер токъташдырагъан кюйде, 10 йыл алъякъда жагьиллер къошулуп, бирче узакъ яшамай агьлю аралыкъларын уьзе эди буса, гьали эр-къатын хыйлы заман бир къалкъыны тюбюнде яшап, яшларын да торайтып, 30-40 чагъында айрылалар. Кёбюсю гезик аралыкъланы бузагъанлар да къатынгишилер болуп чыгъа.



Гьар яхшы хыяллары булангъы ишни кемчиликлери де болмай къалмай. Башгъа миллетни вакиллерине къошулуп ожакъ къурагъанны не заралы бар деген сорав тувулуна.



Биринчилей, озокъда, битими-хасияты, яшланы тарбиялайгъан къайдалары гелишмей къалмакъ бар. Агьлю яшавну шо янлары саялы разисизликлер тувулунуп, уллу къалмагъаллар этегенлер де бола. Агьлю яшавунгда гьар гюн къылыкъ, уьй-эшик булан байлавлу адатларынга, этеген ашынга-сувунга ерли аслу агьамият бериле. Гьар миллет бусурман байрамларын, тойларын, яшлар тувгъанын, оланы тарбиялавун оьзлеге хас кюйде кютме, белгилеме сюелер.



Экинчилей, айлана ягъындагъылар да оланы англамай къалмагъа бола. Хоншуларынг, иш ёлдашларынг, къурдашларынг, гьатта арек къардашларынг да оьпкелемеге, башын сёйлемеге башлайлар. Мадарлыгъына къарап къошулгъандыр деп айтды-къуйтду юрютелер. Чакъ-чакъда сен оьзюнг якълав гёзлейген лап ювукъ адамларынг да, дос-къардашынг да оьзге миллет булан уьй къургъанынга къаршылыкъ билдирежек.



Уьчюнчюлей, бир-бир адамлар халкъы булан бек оьктем бола. Олар оьзгелеге къошулуп, культурасын, адат-къылыгъын, тилин тас этерден, миллетин кемитерден къоркъа. Болгъан чакъы оьзлеге агьлю черни халкъыны ичинден тапмагъа къарай. Тек олайлар кемий бара.



Дёртюнчюлей, эгер де эр-къатынны бириси тыш пачалыкъны вакили буса, оланы яшавуна, халкъыны талапларына къыйышма къыйын. Бир-биревню англамай къоймакълыкъ бар. Бир-биревню ана тилин къабул этмей гери урма бола. Сонг дагъы да, ят эллерде яшай буса, оьзюню ватанын, топурагъын, дос-къардашын сагъынагъанлыкъдан парахат турма болмай.



Дагъы да айтсакъ, тыш пачалыкъны адамы булан уью бузулма турагъанда, яшланы масъаласы да арагъа чыгъа. Айтагъаныкъ, олар ата-ананы къайсы булан яшажакъ деген ой тувулуна. Ата-ана оьзлени яшавун башына онгайлы кюйде узатар, тек балаларына нечик яман таъсир болажагъын ойлашмайлар.



Амма бир тайпа алимлеге тынглап къарасакъ, башгъа-башгъа халкъланы вакиллери къошулуп, ожакъ къурмакъны пайдалы янлары да бар. Айтагъаныкъ, адамланы бир-бирине чыдамагъа, оьзге миллетлеге гьюрмет этмеге, оланы анг­ламагъа уьйрете. Ондан къайры да, олар халкъланы бир-бири булан дос болмагъа, аралыкъларын беклешдирмеге, культура ва тарихине тергев берме кёмек эте.



Сонг да, ким булан къошулуп къалса да, уьягьлюню аманчлыгъы, беклиги, татывлугъу ожакъны къургъанлардан гьасил бола. Аз-маз къыйынлыкълагъа чыдап, бир-биревню ёлгъа йиберме ярайгъан кемчиликлерине гёз юмуп, хатиржанлыгъын унутуп, бир-биревню сююп, гьюрмет этип, инанып яшаса, къалгъан яны ёрукъгъа гележек эди деп эсиме геле. Гьалиги заманда тойлар этмеге, уьйлендирмеге яманокъ тынч тюгюл. Шону учун да, амалдан геле туруп, айрылывлардан баш къачырма тюше. Сиз нечик ойлашасыз?



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля