«Театр – гюзгю тюгюл, о – яшавну уллу этип гёрсетеген гьаракат», –деген белгили рус шаир Владимир Маяковский. Гертилей де, яшавда болгъан яда буса болуп турагъан агьвалатлагъа ювукъдан, уллу этип гёрсетеген аламат йимик спектакллерде гёрмеге болабыз. Озокъда, о тенги ёкъ гюзгю де дюр. Театрдан къайры дагъы къайда биз оьзюбюзню яшавубузгъа арекден таба къарамагъа болабыз? Яшавда йиберилеген кемчиликлер, гьашыкълыкъ ва намартлыкъ бизин юрегибизге тиер йимик инг башлап сагьнада ойнала…

 

Театр маданиятны алгъа тартагъан уллу гюч де дюр. Шо якъдан алгъанда да бизин къумукъ халкъыбызны тенги ёкъ маданияты, пагьмулу актёрлары бары къайсыбызны да сююндюре. Дагъыс­танда биринчилей ачылгъан Къумукъ театр, биринчи сагьнаны бийкеси Барият Муратова, тенги ёкъ актёрлар Алим Къурумов ва Амир Къурбанов, Магьамматамин Акъмурзаев ва Тажутдин Гьажиев ва Ислам Казиев янгыз къумукъланы тюгюл, Дагъыстанны ва савлай Россияны сагьналарыны ярыкъ юлдузлары болуп гелген. Оланы артын таптап гелеген янгы атлар, янгы пагьмулар да маданиятыбызгъа этеген къошум аслам. Оланы арасында Бабаюрт районлу Надежда Мусаева, Басир Магьамматов, Байсолтан ва Барият Жумакъаевлер гьар районлугъа белгили, гьар районлу олар булан оьктем де болалар. Бабаюрт районну баш театрыбыз булангъы аралыгъы шону булан да битмей. Бабаюртда гьалиден 40 йыллар алдын къурулгъан халкъ театры да Амир Къурбановну атын юрюте.

Бугюн Дагъыстангъа чы нечик де, хоншу Мычыгъыш, Темиркъазыкъ Осетия-Алания республикаланы да къаравчуларына таныш Амир Къурбановну атындагъы халкъ театры йыракъ 1973-нчю йылда, оьзюню айланасына пагьмулу адамланы да къуршап, драмкружок гьисапда ишлемеге башлай. Драмкружокну къурувуну сиптечиси болуп Бабаюрт районну маданиятны оьсювюне тенгсиз къошум этген Дагъыс­танны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу Ималдин Муцалханов чалышгъан. Ону къастлыгъы булан драмкружокну ортакъчылары районлуланы арасында танывлу да бола, олар сагьнагъа салагъан спектакл­лени районну колхозчулары кёп сююп къабул да эте. Арадан 2 йыл да гетгенче, драмкружок театргъа айлана ва огъар халкъ театры деген ат да бериле.

Озокъда, шо йыллардан башлап, бугюнлеге етишгенче халкъ театрыны «бети» болуп йыракъ 70-нчи йылларда театрны биринчи режиссёру Ималдин Муцалханов салгъан ва оьзю де шо спектаклде баш рольну ойнагъан Амир Къурбановну «Асиятны сюювю» деген спектакли токътай. Спектакль районну бары да къумукъ юртларында ойнала, арадан йыллар гетсе де, оьзюню асувлугъун тас этмей. Теберилип толгъан заллар, юртлу халкъланы артсыз-алсыз алгъышлары, спектаклни баш игитлерини келпетлерин яратгъан юрт артистлени абурун оьрге гётере.

Йыллар гете. Йыллар булан Амир Къурбановну атындагъы халкъ театрыны къаравчулары янгыз Бабаюрт ра­йонну къаравчулары булан дазуланып къалмай, Хасавюрт районну къумукъ юртларына, сонгунда Мычыгъыш Рес­публиканы Борагъан ва Виноградное деген юртларына гастроллар булан баралар. Театрны репертуары да генг­леше, театргъа янгы адамлар, янгы пагьмулар геле.

– Мен Амир Къурбановну атындагъы халкъ театргъа шо къурулгъан йылларда гелгенмен, – деп хабарлай театрны актёру Элмурза Тонаев. – Озокъда, 70–80-нчи йылларда бизин алдыбызгъа салынагъан талаплар да башгъа эди, гьали буса дагъы да артгъан. Амма арадан гетген 40 йылланы боюнда театрны атасы болгъан Ималдин Муцалханов салгъан борчланы театр гьали де кюте, театрны къаравчулары кемимей. Театргъа яш да, уллу да кёп сююп гелелер.

Театрны биринчи режиссёру Ималдин Муцалханов янгы ишге чыгъарылып, 1986-нчы йылда ону ерине Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу Зумурут Мантиева геле, анадаш театрына оьзюню сонггъу 30 йылын бере. Зумурут Мантиева театргъа гелген биринчи гюнден тутуп да,  халкъ театры халкъны терен къатлавларына етишсин учун гьаракат этип чалыша, театрны репертуары алышына. Халкъ кёп сююп къабул этген «Асиятны сюювюнден» къайры да, театрны къуллукъчулары сагьнагъа янгыз бир актлы тюгюл, кёп актлы спектакллени салмагъа да тавакаллыкъ эте. Амир Къурбановну «Къайтмасны тою», Магьаммат Шамхаловну «Къайнана», Гьамит Рустамовну «Юрек сюйсе», Магьаммат-Солтан Ягьияевни «Меникисен, меники», Ибрагьим Ибрагьимовну «Япыракълар айтар» деген пьесаларына театрны чалышывчулары «жан салалар», пьесаланы игитлери де къаравчуланы юреклерине тувра ёл таба.

Бир вакътини ичинде театрда ойнайгъан пагьмулу артист ва танывлу шаир Элмурза Тонаев язгъан ва онгаргъан «Сыпкъырылгъан май къуйрукъ» деген спектаклинде 90-нчы йылларда уьлкебиз башындан гечирген талавурчулукъ девюрню масхара-кюлкю булан суратлады. Къужурлу ва шо вакътиде ойлашмагъа ой береген шо спектакль къаравчуланы тергевюн тартды. Шо спектаклни театрны артистлери янгыз Бабаюртну маданият къаласында тюгюл, къумукълар яшайгъан бары да юртлагъа барып да, юртлу къаравчуланы тергевюне бердилер.

Амир Къурбановну атындагъы халкъ театры бугюнлерде янгыз район оьлчевдеги тюгюл, республика оьлчевдеги театргъа да санала. Театрны ортакъчыларыны хас билими болмаса да, олар – театрны сюеген, сагьнада ойнама да, йырлама да, йылама да, оьзлеге къарап къаравчуланы да йырлатмагъа ва йылатмагъа болагъан пагьмулу артистлер. Олар гьар йыл дегенлей республика оьлчевде оьтгерилеген «Маска» ва «Диалог театров» деген халкъ театрларыны фестивалларыны ортакъчысы бола. Театр гьар йыл дегенлей Мычыгъышгъа, Темиркъазыкъ Осетия-Аланиягъа, Къабарты-Балкъар Республикагъа гастроллар булан баралар. Шо республикаларда да оланы къаравчулары бар. Гьар гезик театрны артистлери эсгерилген республикаларда толгъан залланы алдында ойнайлар.

– Биз театрны артистлери булан гьали-гьалилерде Моздок районну Къызлар ва Мычыгъыш Республиканы Борагъан юртунда болуп къайтдыкъ, – дей мени булангъы лакъырында Амир Къурбановну атындагъы халкъ театрыны янгы режиссёру Артур Сайи­тов. – Дагъыстандан арекде яшайгъан къумукълар учун театрны геливюн ерли къаравчулар уллу сююнч булан къаршыладылар. Биз къаравчулагъа белгили драматург Зубайыл Хиясовну «Воллагь, тамаша!» деген пьесасын гёрсетдик. Баш игитлени ролларын пагьмулу артистлерибиз Зумурут Мантиева ва Элмурза Тонаев ойнадылар. Спектаклден сонг ерли къаравчулар бизин уллу харс урувлар булан узатдылар, оьзлени гёнгюн ачгъаны саялы теренден разилигин билдирдилер. Шондан уллу болуп бизге дагъы савгъат ёкъ.

2015-нчи йылдан тутуп, театрны репертуарында оьрде эсгерилген белгили драматург Зубайыл Хиясовну «Воллагь, тамаша!», Магьаммат-Солтан Ягьияевни «Ялгъан той» деген пьесалары ойналып тура. Чинкдеси, къаравчулар шо спектакллени де кёп сююп къабул этдилер.

Яшав узатыла… Арадан белгили ва танывлу адамлар гете, сагьнагъа буса янгы пагьмулар гётериле. Шолай, Амир Къурбановну атындагъы халкъ театры артистлерини сыдыралары да алышынды. Арагъа Камил Гьажиев, Надия Къурбанова, Испаният Абакарова йимик янгы пагьмулар чыкъды. Шолай болгъанда, Бабаюртдагъы халкъ теат­рыны гележеги тангала булан да, бир йыл булан да битмежекге умут тува. Театр сёнме кюй де ёкъ. Неге тюгюл де, бугюн о оьзюню алдына салынгъан талапланы уьстюнлю кюйде кюте ва о къумукъ халкъыбызны бай маданиятына оьз къошумун эте.