«Ватан» деген сёз – биз кёп къоллайгъан ва оьзюне бек агьамият береген сёзлени бириси. Ону ата-анадай сюймек де, якъламакъ да – гьар ватандашны борчу. Ватангъа хыянатлыкъ этмек – айтылгъан эрши иш. Огъар сююв булан къуллукъ этмек буса – инг сыйлы къуллукъ. Ону учун жанын бергенлер де аз тюгюл.

Ватангъа бакъгъан сюювню гьар-бир ватандаш оьзюнде болдуруп билме тарыкъ. Шолай сююв бек уллу даража буса да ярай. Ону къайдан гелегенини ва нечик тувулунагъаныны гьакъында белгили къумукъ язывчу Вагьит Атаев булан ёлугъуп лакъыр этдик. Шо лакъырлашыв тюпде сизин тергевюгюзге де бериле.

– Вагьит Атаевич, сиз яшлар да, уллулар да яхшы таныйгъан язывчусуз. Ондан къайры да, эсли адамсыз. Яшавну къайсы къазанларында да къайнагъансыз деп айтма ярай. Бугюн сиз бизин булан адабиятны гьакъында тюгюл, яшавну гьакъында, яш наслуну герти ватандашлар этип тарбиялав ёлланы айланасында лакъыр этгенигизни сюер эдик. Оьз элин абурлап билегенлик, патриотлукъ, Ватангъа бакъгъан сююв – булар неден баш ала деп эсигизге геле?

– Ватангъа бакъгъан сююв – бек назик гьисли, адамны ич дюньясын токъ этип сакълайгъан уллу даража. О даража оьзлюгюнден гелмей. Олай сюювню яшавдан алып да билме тарыкъ. Билим аласан, касбу сайлайсан, оьзюнгню агьлю насибингни тиркешдиресен… Олар да –даражалар. Ватангъа бакъгъан сюювю ёкъ буса, адамны инг тарыкълы даражасы ёкъ. Неге тюгюл, анадаш Ватангъа бакъгъан сююв – сюювлени инг уллусу. Шо даражаны оьзюнде болдуруп билмек де кимге буса да берилмей. ­Огъар, билимлеге йимик, адам оьмюр бою уьйрене юрюме тарыкъ.

Неден баш ала деген соравугъузгъа шулай жавап беремен. Яш гьайлекде ятгъан заманында огъар ана йырла­гъан гьайлек йырдан башлана.

– Балики, адам уллу чагъына гелгенде шолай ойлашадыр. Гиччи яшлагъа о сюювню англама къыйын тюгюлмю? Олар нечик уьйренсин?

– Озокъда, гиччи яшлар оьзлени бир девюрюнде сююв деген не экенни англамай. Олар ата-анасын да нечик сюегенин билмей. Бара-бара туруп англажакъ. Тек, мен ойлашагъан кюйде, Ватанны сюймеге оланы школа чагъындан алдан берли де уьйретме тарыкъ. Неге тюгюл, Ватан да, ата-ана да бир-бирине бек къатнашгъан. Ватанына намарт болгъан адам атасын, анасын гертиден сююп де билмегендир.

Уллу Ватан давну йылларын алсакъ да, фронтда дав этеген солдатлар, биринчилей, оьзлени ата-анасы яшайгъан гиччи ватанын якълай болгъандыр. Сонг уллу Ватан геле. Олар эки болса да, бир йимик аявлу. Гиччи Ватанны ана булан тенглешдирсек, уллу Ватанны ата булан тенглешдирме тарыкъдыр деп ойлашаман.

– Оланы арасында дазу бармы?

– Бир дазу да ёкъ. Мен гиччи ватанны экиге бёлер эдим. Тувуп оьсген ата юртунг, сонг анадаш република.

Мени ата юртум – Эрпели. О – мени биринчи ватаным. «Ата юртум Эрпели» деп язгъан поэмам да бар.

Сонг – Дагъыстаным геле. Артда да мени уллу Ватаным – о Россия уьлкеси. Олар уьчюсю де мени айры-айры къайдада сююндюре.

Гьали мен Буйнакск шагьарда яшасам да, оюм-пикрум даим Эрпелиде бола. Гиччи заманыбызда ойнагъан ерлени гьали де тюшюмде гёремен. Олар гьали де – мени яшавумну гесеклери. Баргъанда-гелгенде Эрпелини арив гёрсем, юрегим тавдай бола. Юрегим тынышмайгъанын гёрсем, мени ата юртум дагъы да гёзеллешсе, нечик яхшы болар эди деп ойлашаман. Дагъыстан да шолай, не башгъа…

— Россияда яшайгъаным мени бирден-бир сююндюре. Бизин уллу Ватаныбыз, гертиден де, гёрмекли уьлке. Ону ватандашлары болмакъ герти насип деп айтса да ярай. Муна, гёресен, Сириягъа не гьал тюшюп тура. Бизин Россия оланы якълай. О оьктемлик тюгюлмю?…

– Ватангъа бакъгъан сююв яш ча­гъындан башланса да, гьар кимники бир-бирине ошамай. Биревлер Ватанны сююп де билмейдир деп эсиме геле.

– Гьар-бир адам оьз Ватанын нече де бек сюе буса да, ону гёрсетип билмей. Бирлери о гьакъда ойлашмай. Бирлерини имканлыкълары ёкъ.

Мен юртда оьсгенмен. Атабыз мени гиччиде кёп ишлете эди. Бавда терекге къуллукъ эте эдим ону булан бирче. Шо магъа бек пайда берди. Топуракъны сюймеге уьйретди. Ата юртну табиатына гьашыкъ болдум. Яшланы гиччиден тутуп иш булан машгъул этме тарыкъ.

Бир-бир ата-ана яшланы къызгъанып, ишлетмей оьсдюре. Шолай сююв не яшгъа, не де ата-анагъа пайда гелтирмей.

– Ойнама заман боламы эди? О заманларда яшлар кёп ойнай эди чи. Нече тюрлю оюнлар да бар эди.

– Биз, кёбюсю, ашыкъ ойнай эдик. Атабыз магъа тюшден сонг вакъти, бар гьали бир сагьат ойнап гел деп мени йибере эди. Оюнну гючлюсюнден къашкъаралгъанны эс этмей, ашыкълар гёрюнмейген болгъанда уьйге барма тарыкъ экени эсиме тюше эди.

– «Яшланы оюнлары» деген китап бармы къумукъларда? Гележекде яшлар ата-анасы ойнагъан оюнланы ойнамаса да, китапдан охуп сама оланы билсе яхшы тюгюлмю?

– Бек арив ой. Оюнлар да – халкъ авуз яратывчулугъудай, алдагъы девюрлерден къалгъан, халкъыбызны ругь байлыгъы. Ону унутма ярамай. О гьакъда язагъанлар аз. Исрапил Исаев яза эди бир вакъти. «Ёлдаш» газетде де чыгъара турду.

– Яш наслуну Ватангъа аминлик ругьда тарбияламакъ учун гьалиги заманда не етишмей?

– Туврасындан айтсам, гьалиги заманда бизге гиччилеге китап охув, уллулагъа газет охув етишмей. Биз гиччи заманда муаллимлерибиз бизден къумукъ хабарланы, ёммакъланы, шиъруланы билмекни талап эте эди. Ожакъдагъы уллу яшлар да гиччилерине китап охуй эди, шиърулар айта эди. Мени къызардашым Зарипат Атаева мен ятгъанда къырыйыма гелип Анвар Гьажиевни «Авузгъа бош акъ бабиш» деген ёмма­гъын гёнгюнден кёп керенлер охугъан. Шону эшитмесем, юхум гелмей къала­гъан заманлар да болгъан.

Къумукъ дарслар береген учителибиз бар эди Абуталип Алиев деп. Бек гьакъыллы гиши эди. Ол бизге: «Яшлар, тангала биригиз де дарсны айтагъанда «эки» къыймат алмаса­гъыз, мен сизге дарслардан сонг хабар айтажакъман»,– дей бола эди. Гьар гюн йимик хабарлар эшитме сююп, биз дарсланы гьаракат этип охуйгъан болдукъ. Дарслардан сонг алгъасап уьйлерибизге де гетмей эдик.

– Яшлар учун язагъаныгъыз сизге шаирлик борчну уллудан саладыр, жаваплыкъны да артдырадыр . Миллетине къуллукъ этмек, яш наслуну билим даражасын мекенлешдирмек булан байлавлу буса, о бек умпагьатлы яратывчулукъ деп эсиме геле.

Гьалиги вакъти язывчуну абуру ону къуллугъуну жамият арадагъы тарыкълыгъы кемигенликден гьасил тюгюлдюр. Сиз нечик ойлашасыз, къумукъ халкъны милли ругь байлыгъын, тарихи даражасын гётермек учун къумукъ адабият кёмек этеми?

– Къумукъ хасиятны тазалыгъын, милли мердешлерибизни, адатларыбызны, хас оьзтёречелигибизни бизин халкъыбызгъа токътавсуз билдире турма тарыкъдыр деп ойлашаман. Яза­гъанлагъа шону яшавгъа чыгъарма тынч. Язывчулар къайсы миллетни де даражасын гётермеге кёмек эте. Газетлер де охумай бусакъ, яшларыбызгъа китаплар да охумай бусакъ, бизин хасиятны биз къайдан уьйренме болабыз? Биз, уллулар охумайгъанны гёре туруп, яшларыбыз, оланы яшлары охужакъмы? Къумукъ чебер асарлар тарыкъ. Тек оланы талап этегенлер аз. Ёкъ десе де ярай. Язывчулар оьзлер язгъан китапланы оьзлер школалагъа алып бармагъа тарыкъ тюгюл эди. Оланы талап этегенлер ёкъ.

Шону учун да герти кюйде яратывчулукъ ёлгъа тюшген язывчуларыбыз языв ишге иштагьлыгъын тас эте. Яшлар учун язагъан шаирлерибиз, прозаиклерибиз де бите тура. Язма гёнгю ёкъ. Ондан къайры да, яшлар учун язагъанланы тёбен даражадагъы язывчулагъа гьисап эте.

Магъа оьзюме де бир нече керен о гьакъда иржайып айтгъанлар болгъан. Олар, озокъда, терс ойлаша.

– Сёзюгюзню яхшылыкъгъа бёле­йим, адамлар башлапгъы класлагъа дарс береген муаллимлени бир канзиде тюпде гёре. Уллу класлагъа дарс берегенлер – экинчи канзиде. Институтларда дарс берегенлер –уьчюнчю канзиде… Шолай бола чы. Тек институтда дарс береген алимден эсе, башлапгъы класлагъа дарс береген муаллимни ишини маънасы кем тюгюл экенге мен гертиден инанаман. Бир янындан, ол таза, экинчи янындан онда яшлагъа бакъгъан сююв яшай.

– Огь не арив тенглешдирив гелтирдинг. Мени уллулар учун язгъанларым да кёп бар. Пьесаларыма спектакл­лер салынгъан. Яшлар учун язма кёп къыйын. Яшланы дюньясы оьтесиз назик гьислер булан безендирилген. О дюньягъа гирме де, ондан чыкъма да тынч тюгюл…

– Яш наслуну кёп гиччи чагъындан тутуп патриот ругьда тарбиялама тарыкъ деп эсиме геле. Шо къуллукъну янгыз ата-анагъа кютме къы­йын. Школа тарбия да бу ерде аслу роль ойнайдыр. Шолай тюгюлмю?

– Мен бу теманы яшлар бавундан башлама сюемен. Онда ишлейген тарбиялавчулар-муаллимлер айрыча башгъа адамлардыр деп эсиме геле. Оларда яшлагъа берилме тарыкълы бары да сюювлени булакълары бар йимик гёрюне. Ата-ананы сюймеге де, Ватанны сюймеге де, билим алывну уллу ёлларын сюймеге де яшланы олар биринчилей уьйрете. Яшда гёрген яшынмас деп бизин уллу аталар негьакъ айтмагъан…

– Кёп савболугъуз, бек маъналы лакъырлашыв болду.

– Сагъа да баракалла, Набиюлла. «Ёлдаш» деген бизин анадаш газетибизни бары да къуллукъчуларына, охувчуларына янгы йылда бары яхшылыкълар ёрайман. Татывлукъда, бир-биревден сююнюп яшама насип болсун.

Маълумат:

Вагьит Атаев – СССР-ни язывчуларыны союзуну члени. Яшлар учун язагъан шаир. Ол 16 шиъру китап чыгъаргъан, 3 пьеса язгъан. П.Ершовну атындагъы Бютюнроссия конкурсну лауреаты. А.Грибоедовну, М.Лермонтовну медаллары булан да, Россияны язывчуларыны союзуну, ДАССР-ни Оьр Советини Президиумуну гьюрметлев грамоталары булан да, оьзге тюрлю дипломлар булан да савгъатлангъан.

Вагьит Атаевни китаплары къумукъ тилден къайры, орус, тюрк, балкъар тиллерде де чыкъгъан. Ону шиърулары Дагъыстан Республиканы ва Темиркъазыкъ Кавказны халкъларыны тиллерине де гёчюрюлген. Шиъруларыны бирлери къумукъ дарсланы китапларына гирген, 50- ден артыкъ шиърусуна гёре белгили композиторлар йыр макъамлар язгъан. Оланы кёбюсю къумукъ радиодан бериле, школаларда яшлагъа багъышлангъан адабият чараларда, адабият ахшамларда къоллана.