Торкъалили Ибракъ Магьамматны уланы Арсланали 1937-нчи йылда бырынгъы Торкъали юртда тувгъан. Оьзюне 10 йыл болгъанда ону анасы Патимат, арадан бир йыллар гетип, атасы Магьаммат да гечине. Шолайлыкъда, Арсланали толу етим къала. Тек агъасы Абсайит, ону олжасы Апа Арсланалини языкъ болма къоймай, аявлап сакълай, охута, тарбиялай, тюз ёлгъа сала.

– Магъа олар ата да, ана да болду, – дей Арсланали, сабий чагъын эсге ала туруп.

Торкъалиде он класны битдирген сонг жагьил улан мединститутгъа тюшмеге токъташа. Амма шону яшавгъа чыгъармакъ учун, огъар эки йыл стаж тарыкъ экенге, медучилищени фельдшер бёлюгюне охумагъа тюше.

– Сени врач касбугъа ес болмагъа ким эсинге салды? – деген соравума, Арсланали:

–Биз атарба булан Темиркъуюдан Торкъалиге гелегенде, оьзенге етишдик. Атлар сув ичме токътады. Арбада ятгъан анам ала-саладан жан берди. Яратгъаныбыз шолай буюргъан буса ярай…

Арсланали сувлу гёзлерин яшырма сююп, башын буруп, бир мюгьлет токътап, бёлюнген сёзлерин узата.

– Атланы сувдан айырып болмай, атам бираз талашды. Артда да оланы къыблагъа багъып буруп, къулгьулар охуду. Сонг ол гёзьяшлары агъылагъан кюйде, магъа бурулуп: «Яшым, уьстюне гел, ананг дюньядан гетди», – деди. Мен, анамны уьстюне барып, гьалек кюйде бетин-башын сыйпай эдим. Арсланали гене къайтып терен кюстюндю.

– Шо ерде анама кёмек болгъан буса, сав къалма имкан бар эди чи?! Шондан сонг: «Ёкъ, Арсланали, сен врач болма тарыкъсан» деген пикру юрегиме сингди.

Шолайлыкъда, Арсланали мурадына да етише. Медицина институтдан сонг охуйгъан заманында оьзге студентлер булан ол целинагъа ишлемеге гете. Комсомолну Кустанай ва Дагъыс­тан обкомуну гьюрметлев грамоталары булан савгъатлана. 1959 – 60-нчы йылларда Арсланали Торкъали больницада фельдшер болуп иш башлай. Сонг асгерге чакъырыла. Армияда да ол полк­ну фельдшери, аптекни начальниги болуп чалыша.

Армиядан къайтгъанда Арсланали Дагмединститутну гьазирлик курсларына тюше, бош заманында Магьачкъаладагъы шагьар больницаларда гече ишлей. Амма ондагъы оьр билим алма сюеген гьасиретлик сёнмей.

Ону шо мурады шабагьатсыз къалмай. Оьр билим алгъан Арсланали кёбюсю ерлерде тюрлю-тюрлю больницаларда узакъ йыллар загьмат тёге, касбу гьисапда танглагъан психиаторлукъ билимин камиллешдирмек учун, Москва, Баку, Пенза ва оьзге уллу шагьарларда бола…

Адамны къан, юрек, баш, къаркъара тамурлары, къомузну тартылгъан къылларына ошай. Айтагъаным, къомузну къыллары, демек, тамурлары бошаса, ону тавушу солагъай чыгъа, макъамы да гелмей. Эгер де шолар бек тартылса, уьзюлме бола. Адам буса шолай гезиклерде тёшекге тюшмеге имканлы. Шолай гьалгъа, къайгъыгъа тарылмасын учун, медицинаны, хасокъда психиаторну уьстюне айрыча жаваплылыкъ тюше.

Арсланали адамны санына къабунагъан къылыкъ битимин къыйнай­гъан, психикасына байлавлу аврувну алдын алмакъ учун оьмюрюню кёп йылларын йиберген.

– Мени уьстюме шолай авур аврувгъа тарыгъан минглер булан адамлар гелген. Озокъда, адам яшавунда кёп-кёп къыйынлы гьаллагъа, гьалекликлеге тарымай болмай. Шолай адамланы юрегине балгьам этип, яшавдан къуванагъан гьалгъа салмакъ учун, кёп къыйын тёкме тюшегенни ким де англажакъ, – деп, Арсланали оьктем кюйде лакъырын узата. – Шолай аврувланы сав этмек учун психиатрияда гьар тюрлю къайдаланы къоллама герек. Эси тас болгъанланы эсин гелтирмек учун кёмек этеген инг агьамиятлы дарманланы къоллап, авруйгъан адамны эсин гелтирме, гьасси солувун басылт­ма тюше. Ондан къайры да, врачлар дармансыз (психотерапия) къайдаланы да къоллай.

Психиатр болуп ишлемек учун адамны оьр билими болмакъдан къайры, гьар затгъа чыдамлы, медицина философиядан англаву, намусу таза адам болмагъа да герек. Арсланали, бай сынавун къоллай туруп, гьалеклик тюшген, психикасы, нервалары бузукъ аврувгъа тарыгъан талайсызланы сав этмек учун, гече демей, гюн демей гьаракат эте туруп, азиз адамларына йимик янашгъан.

Адамны психика аврувдан къорумакъ учун, Арсланали, ону сёйлевюне тынглап, себебин билип иш гёрген, нечакъы четимликлер болса да, алышынмай, герти врач ва гьали де чачы къардай агъарса да, адам арада оьзюн лайыкълы тутагъан, халкъ арада болсун деген асил адамланы бириси.

Арсланали бек ачыкъ адам. Шо себепден болма ярай, ону ­оьтесиз кёп къурдашлары бар.

Арсланали жамият чалышывчу да дюр. Жамият ишлерде оьзюню къатыны Салигьат булан гьаракатчы кюйде ортакъчылыкъ эте. Газетлеге макъалалар яза. Тарихни, айрокъда къумукъланы тарихин теренден билмеге къаст эте. Ахтарыв ишлени кёп юрюте.

– Торкъалили, Дагъыстанны биринчи халкъ шаири Дадав Магьамматовну китабы чыкъмакъ – о бизин учун уллу даража. Эсгерилген шаирни яшавнамесин ахтарывда Арсланалини аслам кёмеги тийди, – деп багьа берди ону шо ишдеги къошумуна Салав Алиев. Дадавну поэзия асарларын ва ону яшавуна байлавлу документлени жыйып, гёрмекли бир китап этип чыгъарылды. Огъар баш сёз ва баянлыкълар язгъанлар – халкъ арада белгили чалышывчулар Салав Алиев, Бочу Бочуев ва Арсланали Ибракъов эди. Арсланалини уьягьлюсю Салигьат Темирханова да Дадав Магьамматовгъа багъышлангъан хас газетге ону яшавуну гьакъында «Асруланы ангы» деген унутулмас эсделик де язды.

Арсланали оьзю булан бирге медицина институтда охугъан савлукъ сакълав министрни, ВТЕК-ни орунбасары Ирбайхан Исмайылов, Буйнакскидеги кёкюрек аврувланы диспансерини баш врачы Абдуллабек Магьамматов йимик айрылмас къурдашларын унутмай. Олар булан ёлугъа. Айрокъда узакъ йыллар агъа-ини йимик тургъан Къарабудагъгент район больницада ишлейген врач Залибек Залибековну, Бабаюрт райбольницада югъагъан аврувланы баш врачы болуп ишлейген Минатулла Байгишиевни уллу гьюрмет булан эсгере…

Бир гюн Минатуллагъа оланы аралыгъын билмеге сююп, Арсланалини гьакъында телефондан таба сорап къарайман.

– Мен тёшекдемен, – дей Минатулла, – ону гёрюп болмайгъаныма талчыгъаман. Биз бир-бирибизни таныйгъанлы 56 йыллар бола. Арсланали –эркеклени оьзеги. Мединститутда бирче охугъанбыз, бирге яшагъанбыз, бирче ашагъанбыз, яшларыбызны уьйлендиргенбиз. Шолай къоччакъ уланлар кёп буса, бизин яшавубуз алгъа баражакъ эди. Арсланали миллетин оьтесиз кёп сюеген, яхшылыгъына сююнеген, къайгъысына табылагъан адам. Мен Арсланалини 80 йыллыгъын къутлап, дагъы да 20 йыл оьмюр тилеп 100 йылгъа етишгенни сюемен. Агьлюсю Салигьатгъа, яшларына, гелинлерине татывлу яшав, насип ва парахатлыкъ ёрайман, – деди.

Залибекни тилевюне гёре бары да ювукъларыны атындан, жан къурдашы Арсланалиге Шарапутдин Сулейманов шулай сатырланы багъышлады.

Биз сизин булан  байбыз

Къурдашланы къуршайгъан

Арсланали къурч улан,

Тарыкъда табылагъан,

Оьктембиз сизин булан.

Халкъгъа, элинге къуллукъ

Этгенсен сен эринмей,

Адамлыкъ бар оьзюнгде –

Гьеч оьктемлик гёрюнмей.

Ж. Къоркъмасовну торуну Анатолий булан Арсланали тезден берли таныш. Ону булан ол чакъда-чакъда кагъызлар язып аралыкъ юрюте. Артда гелген кагъызында А. Къоркъмасов булай яза: «Гьакъ юрекден язгъан кагъызыгъыз саялы кёп савбол, эсимде барсыз, сиз этеген ишни мен бир заманда да унутмажакъман. Ватаныгъызны сююв оту пайдалы болсун, ишигиз тюзелсин… Сизге гьюрмет булан, савлукъ ёрай туруп –

Анатолий Къоркъмасов,

Москва шагьар».

Бир гюн биз Торкъалини къабурларына да бардыкъ. Арсланали анасыны ва атасыны сынташларыны алдында къулгьулар охуду, къабурларыны уьстюндеги отланы юлкъуп, къайыр тёгюп онгарды.

–Уллу гече гелгенде яшларыбыз гёрсюн мен гелип гетгенни, – деди…

Бираз ариде Арсланалини анасыны атасы Жангиши Гьажини мукъаятлы кюйде этилген зияраты бар. Зияратны ичинде зувап айда бугюн де мавлетлер охула. Алдындагъы эсги къабурну, сынгъан сынташыны тюпгючюнде 1775-нчи йыл деп язылгъан тарх сакълангъан.

Зияратны ал тамында: «Бу къабурда дюньядан гетген шайых, сыйлы Аллагьны сюйген къулу Жангиши, Муртузалини уланы ал-Хумторкъала ад-Дагъыстани 1923 (1341 гьижра)» деп язылгъан.

Арсланали яшавда – тюзлюкню, адилликни ва гертиликни якълайгъан адамларыбызны бириси. Ол Торкъалини тарихин де яхшы биле. Шо гьакъда ол «Ёлдаш», «Тенглик» газетлеге кёп керенлер язгъан.

Оьзю булан бирге 49 йыллар оьмюр сюрген уьягьлюсю «мени Салягьим» (Арсланали сюеген къатыныны атын яшырып шулай деп тюгюл эсгермей) булан татывлу ожакъ къургъан. Оланы уьч авлети бар – Юсуп-гьажи, Жамиля, Уллубий, атасындан уьлгю алып, яшавунда оьз ёлун тапгъанлар. Буланы авлетлерини авлетлери де яшавну уллу-уллу ёлуну алдында.

Арсланали гелеген наслугъа аманат гьисапда насигьат этеген шулай сёзлени бир нече керен такрарлады:

Юзюм сагъа бакъгъан, аявлу

тувгъан элим,

Хум тавум, юзюм бавум, оьзеним,

Къумукъ тюзюм, мени оьктемим.

Ата-бабаларыбыз бизге дагьнили авлакълар, агъачлыкълар, оьзен бойлар, денгиз ягъалар савгъатгъа тюгюл, варисликге къойгъанлар. Биз де ­оьзюбюзден сонггъу наслулагъа, оьзден Къумугъубузгъа шо байлыкъланы варисликге къоймагъа тарыкъбыз.

Ана тилибиз оьлмесин, эркинлик, тухумубузда татывлукъ тувсун.

Баммат Атаев сав заманда Арсланали Ибракъовгъа багъышлап язгъан шиърудан:

«Сендей эрлер халкъыбызны

тарыгъы,

Гьеч сёнмесин чырагъынгны

ярыгъы!»

– деген сатырлар эсге геле.

Наби Бамматов,

Къумукъ театрны баш художниги.