Бойтатавул

Гьасиликалам, Бойтатавулну къазып, юртгъа Яхсайсувдан сув тарталар. Оьзлеге тарыкъ чакъы сув гелеген кюйде гьавуз да этелер. Алдын ерли Бойтатавул гьалиги къабурланы ичиндеги ойтандан таба юртгъа геле болгъан. Юртгъа гиреген ерде Боташевлени тирмени де болгъан. Сонггъа таба Боташюрт оьсе башлай ва Бойтатавул юртну гюнбатар янына тебериле.


Боташюртгъа сув гелеген Бойтатавулну гьар йыл тазалама, къазма язбашда юртну халкъы чыгъа болгъан. 1917-нчи йыл март айда юртну халкъы гезикли керен Бойтатавулну къазма чыгъа. Уллулар айтагъан кюйде: 25 йыл чагъына етмеген адамны «сюеги къатмагъан» деп авур ишлеге о заманларда къуршамай болгъан.

КЪЫРГЪЫН


Бойтатавулну темир ёл булан янаша юрюйген ери бар. Халкъ татавулну къазагъанда, шо ерге етишгенде, боташлылагъа къарагюн тува. Биревлер шо къарагюнге юртну бир тайпа адамларын гюнагьлы этме къарайлар. Юртну школада охуйгъан яшларына да кёп йылланы боюнда шо терс англатыв берилип тургъан.


Шо агьвалатны Бойтатавулну къазгъанланы бириси Толубий Мисиров булай айта эди: «Къушлукъ вакътиде бир акъ атлы темир ёлну бою булан атын къувалай туруп: «Тайыгъыз, тайыгъыз», – деп къычыра туруп гетди. Юртну халкъы ону сёзлерине онча тергев бермеди. Ондан сонг, бир нече мюгьлет гетип, поездни къычырта туруп бугъасы оьтдю. Сёзлерин халкъ эшитмесе де, ол къолу булан башына гиеген бёркюн яда кепкасын силлеп: «Гетигиз, гетигиз, тайыгъыз», – деген ишараланы боташлылар яхшы англады.


Шо мюгьлетден сонг халкъны арасына сувукълукъ тюшдю. Тек биз боташлыларбыз деген оьктемлик осал болма къоймай. Нете, биз татавул къазагъан халкъбыз, бизге кимни сёзю бар деп ойлашгъандырлар. Шо шыплыкъны бузуп, юртлулагъа булай айтдым: «Гьей халкъ, бизге бир балагь къопма тура, гелигиз, шу ерден таяйыкъ». Шо заман биревлер: «Къажарлар осаллыгъын гёрсетди», – деди. Шо сёзлер мени жан ериме оьтдю. Татавул хыргъа да чыгъып: «Гьали болгъунча Толубий осаллыкъ этген деп эшитгенмисиз?» – деп сорадым. Шыплыкъ болду. Буса сиз эркек­лигигизни гёрсетерсиз деп, мен белимни инбашыма да атып, юртгъа багъып юрюдюм. Тек гетгениме сонгунда гьёкюнме де гьёкюндюм. Къумукъланы арасында халкъ булан гёрген къарагюн де байрамдыр деген айтыв бар.


Къыргъында болгъанлар хабарлагъан кюйде, «Ёлдаш» газетни редакциясына юртлулардан гелген кагъызлар да шагьатлыкъ этеген кюйде, иш булай болгъан. Алда эсгерилген агьвалатлар битип, аз да гетмей, Хасавюртдан гелеген поезд гёрюне. Поездни эшиклери ачыкъ. Эшик алларында къыргъа бакъгъан пулемётлар болгъан. Шо заманда да тайып турайыкъ дейгенлер болгъан. Татавул къазагъанланы аслу яны: «Не эте, биз татавул къазагъанны гёрмейми? Бизге не этежек эди олар?» – дейгенлери де болгъан.


Татавул къазагъанланы къаршысына гелип, эшелон токътай. Ондан тюшюп гелип бир офицер: «Сиз мунда не этесиз?» – деп сорай. Орусча билеген эки агъа-ини Орусхановлар болгъан деп айталар. Оланы татавул къазабыз деген англатыву офицерни рази къалдырмагъан. Офицер: «Сиз Магьамматларсыз, итлерсиз, бизге къаршылыкъ билдирмек учун окоплар къазасыз», – деп загьматчы халкъны хорлап сёйлеген. Сёзлерин англамаса да, сёйлейген кююн гёрюп, шолай къычырып, сан этмей сёйлеген хорлукъгъа чыдап болмай, Сакъай Магьмут атылып татавулдан чыгъа ва эки атылагъан тюбегин офицерге тиреп ура. Ол да тапанчасын бугъар бакъдырып чагъа.


Муна къыргъын башлангъан кюй. Тиши-тырнагъына ерли савутлангъан солдатланы, бакъдырылгъан пулемётланы гёре туруп, артын- ахырын ойлама ярамай болгъанмы? Янгыз беллери булангъы халкъны уьстюне пулемётлардан гюлле явма башлай. Сонгунда эшелон гетип де къалмай. Тюбеклеринде сюлчелери булангъы солдатлар гелип, яралангъан, тербенегенлеге сюлчелерин, тарлавдагъы къапустагъа йимик, яралангъан адамлагъа чанча болгъанлар. Шо къыргъында оьлгенлени санаву 68 адамгъа бара.


Шо къыргъында сав къалгъанлар да болгъан. Оланы кёплери яраланып, оьз­лер ятып, оьзлени уьстюне оьлгенлени салып къутулгъанлар. Сав къалгъанланы арасында Абдулгьалим Тёлевов, Абдулмуталим Сайтакъаев, Солтанмурза Явгишиев, Гьасахан Темирханов ва башгъалар болгъанлар.


Ярым сагьат алда бокъурап турагъан халкъ болгъан ерге, масхара-къурч кюлкю болгъан ерге чувлукъ тюше. Къазылып, тазаланып турагъан Бойтатавулну ичинде 70-ге ювукъ адам сал болуп ята. Олардан тёгюлген къан адамны тобугъуна геле болгъан.


Тюбек, пулемёт тавушланы эшитген Боташны халкъы, бир балагь болуп тура деп, татавул къазагъанланы янына емирилип чаба. Къызыл къанына батгъанланы гёрюп, халкъ йылай, улуй башлай…


Оьлген боташлыланы юртну халкъы эбинден гелип болмай, хоншу юртлардан адамлар арбалар булан гелип, дёрт-беш сюекни уьст-уьстюне салып ташый болгъанлар. Оьлгенлени гёмюп болмай, экинчи-уьчюнчю гюн гёмгенлер.


Къыргъындан сонг шонда къырылгъан халкъны эсделигине кёп заман юрт­ну халкъы ахшамлар ярыкълар якъмай, къарангылыкъда тургъан. Эки йыл юртда той болмай тургъан деп айтыла.


Юртну молласы Агьмат шо къыргъынгъа багъышлап шиъру язгъан. О шиъруда о къыргъынны башлагъанланы игитлер этип гёрсете. Гёрсетме де тийишли. Биринчи оьлген Магьмутну атындан:


«Энни, уланлар, эсигизни жыйыгъыз,


Гьар кимни бир гьюнери бар буса,


Бугюн бизге намус тюшдю оьлмеге,


Намус уьстде азиз жанлар бермеге.


Бермесек де, бу гавурлар къоймажакъ,


Къаныбызны тёкмей туруп


къанмажакъ»,


– деп яза.


Къумукъланы гючге тёре ёкъ, яр булан йымырткъа урушдургъандай деген айтывлары бар. 1718-нчи йылда I Пётр «Ирангъа сапарыны» вакътисинде   Боташгъа етишгенде де юртну халкъы: «Елевчюлеге къаршы ябушабыз, къырылып, барыбыз да оьлебиз», – дегенде, бир уллу ча­гъындагъы къатын жыйынгъа гелип, сёз алгъан ва айтгъан: «Боташлылар, гьайгев болмагъыз. 200 минг асгерге юртну гиччи отряды батып боламы? 200 минг асгер Боташюртну болгъанмы-болмагъанмы деген гьалгъа салажакъ», – деген. «Дагъы не этейик?» – деген халкъгъа ол къатын: «Орусланы къонакъланы экмек-туз булан къаршылайгъан адаты бар. Сиз де экмек де, туз да алып чыгъыгъыз», – деп, халкъгъа маслагьат этген.


Шо хорлукъгъа чыдап болмай, кёп-кёп эренлер уьйлеринде тишлерин де къысып, гёзьяш тёге болгъан. Бир-бирде юртну, халкъны, элни аманлыгъы учун, шолай адамланы намусуна тиеген, ягьын сындырагъан гьаллагъа тарыма да ярай. Олагъа халкъ учун, эл учун ябушувда жанын къурбан этмек кёп де тынч болгъандыр шулай гьалгъа тарыгъынча.


Къумукъларда къоччакълыкъ, игитлик макъталып гелген. Боташлыланы алдынгъы къоччакъ ишлери булан оьр болма сюегенлер де юртда болгъан. О йырда автор оьлгенлеге яман айтылмай деген ёрукъда янашгъан болма ярай. Боташлыланы къоччакъ ишлери макътала гелген.


Шо боташлыланы уьстюне къара булут гелегенде халкъгъа таъсир этип болагъан, халкъгъа гьакъыл берип болагъан бир адам сама арагъа чыкъмагъан. Боташны уллусу Магьаммат-гьажи де депутат болуп сайланып, Темирханшурагъа гетген заман болгъан. Арагъа чыкъгъанланы да олар кюлкюге салып, иришхат этип къойгъанлар. Балики, Аллагь буюргъандыр шолай оьлюмню олагъа. Буса да, адамны оьзюню яшавун къоркъунчлу гьалгъа салма ихтияры бар буса да, савлай юртну жамиятын къайгъыгъа, пасатлыкъгъа тарытма биревге де ихтияр берилмей.


А. ГЬАМЗАЕВ.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля