Шолай, Дагъыстангъа да авур иш-гьалланы башдан гечирме тюшген. Бир ягъындан, генерал Деникинни къазакълары, биревюсюнден генерал Бичераховну черивлерине ва уьстевюне де ич яшыртгъын гючлеге къаршы ябушма борчлу болгъан.
Буссагьатда да Оьтемиш юртдагъы орта школаны абзарында У. Буйнакский шо вакътилерде оьтемишлилер булан олтуруп лакъыр этген уллу таш мактапны музейини аявлу экспонаты йимик асырап-къоруп сакълангъан. Демек, Уллубий Буйнакский оьзюню оьтемишли ювугъу, Октябрь инкъылапны ва партизан гьаракатны актив ортакъчысы Амирхан Гьамринскийни тилевюне гёре, Оьтемиш юрт уллу экенни гьисапгъа алып ва биз оьрде де эсгерген кюйде, мунда инкъылапны якълайгъан кёп санавдагъы адамлар да барлыгъын ахтарып, Оьтемишге биринчилей гелген болгъан. Оланы арасындан агъа-инилер Идрис ва Къадрис Шихшабековланы, Юсуп-гьажи Хасаевни, Атав Мажитовну, Батыр Сонгуровну, Хизири Айбатыровну, Умай Сайитовну, Тапу Сайитовну, Тавболат Бекболатовну ва кёп оьзгелерин эсгерме ярай. Олар ва олагъа ошагъанлар юртдагъы мактапгъа жыйылып, Къурангъа къолун да салып, бир-биревге намарт иш этмесге, бир-бирин сатмасгъа, яш Совет гьукуматын къорумакъ учун жанын-къанын аямай ябушмагъа ант этелер. Гьатта белгили арабист Абдулла-къади де шо заман Совет гьукуматны къурмакъ учун чалышывну яны болгъан деп айтагъан эсли чагъындагъы адамлар бар.
Уллубий Буйнакский Оьтемишге гелген сонг, юртда уллу жанланыв башлана, инкъылап гьаракаты дагъыдан-дагъы арта. Къысгъа болжалны ичинде юртда 120 адамдан партизан отряды къурула. Шо отрядны комиссары этилип Амирхан Гьамринский ва командири болуп Муса Мусаев (о заманларда юртда бу адамгъа Бават Муса деп айтыла болгъан). Мусаны агъасы Алихан 1917-нчи йыл болгъунча юртну старшинасы болуп иш гёрген.
Дагъыстанда Совет гьакимлигин къурагъан девюрде бизин якъларда Оьтемиш юртда къурулгъан отрядны ва инкъылапчы гьаракатны уллу агьамияты болгъан. Савлай алгъанда, шо заманларда бизин Къаягент районгъа гиреген Гьайдакъ-Табасаран округунда биринчи партизан отряды Оьтемишде яратылгъан. Шо отрядны савутландырмакъ учун У. Буйнакский яхшы кёмек этген. Деникинчилени Порт-Петровскидеги савутлар сакъланагъан складындан 100 тюбек ва кёп къадарда патронлар урлана ва тезликде шолар барысы да оьтемишли партизанлагъа етишдириле.
Тувра Муса Мусаевни гьакъында айтгъанда, ол бек къатты хасиятлы, чомарт, къоркъув билмейген, гьаракатчы, таныйгъанлар айтагъанлай, оьзюне тапшурулгъан ишни кютмек учун бел бюгюп, белсенип айланагъан бир аламат адам болгъан. Ону лап да кёп сююп ва такрарлап айтагъан сёзлеринден: «Эргишини айтгъан сёзю де, чыкъгъан жаны да бир болсун», –деген сёзлери отряддагъы юртлуларын айрыча ругьландырып тургъан.
Шо бир вакътини ичинде партизанлар Муса Мусаевни Оьтемиш юртдагъы инкъылап комитетни ёлбашчысы этип белгилейлер. Юртда Совет гьакимлиги уьстюн болгъан сонг буса, ол юртну биринчи гьакимбашы болгъан.
Эсгерилген четим йылларда юртда бир тайпа байлар-кулаклар ва оланы ягъын тутагъанлар бар туруп, огъар Ревкомну председатели болуп ишлемеге тынч болмагъаны ачыкъ. Шогъар да къарамайлы, Бават Муса ёлбашчы гьисапда оьзюню инкъылапгъа берилген инамлы ёлдашлары булан бирликде Гьюсемегент, Къулкъамтав, Манас бойларда юрюлген давларда генерал Деникинни къазакълардан бирикген асгерине къаршы юрюлген ябушувда актив ортакъчылыкъ этген ва артгъа таба оланы Дагъыстандан къувагъанда уллу къоччакъ ишлер гёрсетген. Сонг Муса Мусаев хоншу Мюрего юртда къурулгъан партизан отрядгъа оьзюню отряды булан къошулуп, генерал Бичераховну асгерлерин тозувда игитлигин гёрсетген.
М. Мусаевни ялынлы яшав ёлуну гьакъында язылгъан эсделиклер кёп. Бугюнлерде де оьзлени игит юртлусуну атын гьалиги наслу асил сёз булан эсгерегени кюрчюсюз, негьакъ тюгюл. Мисал учун, оьз вакътисинде ватандаш давну игити Халимбек Мустапаев о йылларда болгъан давну-ябушувланы гьакъында язгъан эсделиклеринде: «Муса Мусаев давну лап да къызгъын заманында гьар гезик отрядны башында бола эди. Огъар гюлле тиймейми, тийсе де батмаймы?» – деп тамашалыкъ эте болгъан.
Къоркъув не зат экенни билмейген къызыл партизанлар Б. Сонгуровну, А. Мажитовну ва Х. Айбатыровну хабарларындан юртну байлары Мусаны гьызарлап юрюгени, олар амалдан геле туруп ону оьлтюрме сюегени ва шо саялы Мусаны къырыйындан къызыл партизанлар таймай болгъаны гьакъда бугюнге ерли юртлулар айта болалар. Оьтемиш юртлу байлар – совет гьакимлигине къаршы ябушагъанлар. Шо заманлардагъы Алиболат деген адамны къачакълары булан тилбирчилик этип, уьйде олтуруп ял алагъан Мусаны терезеден таба тюбек булан уруп оьлтюргенлер. Шо намарт иш 1924-нчю йылны июль айыны 24-нде болгъан.
Шондан сонг арадан кёп заман да гетмейли, Оьтемиш юртдагъы къызыл партизан отрядны белгили партизаны Юсуп-гьажи Хасаев партизан ёлдашлары ва башлыгентли активистлер булан бирликде къачакъ Алиболатны гьызына тюшюп, ону оьлтюре ва ону бандасын тоза. Оьтемиш халкъны эревюллю уланы, ватандаш давну актив ортакъчысы ва Дагъыстанны белгили инкъылапчысы Муса Мусаевни къысгъа оьмюрю шолай чакъсыз къыйыла, уьзюле.
Оьзге оьтемишли партизанлар да, не ерде болса да, оьзлеге къайсы жаваплы иш тапшурулса да, оьзлени макътавлугъун ер этмей, къоркъмай, гьаракатчылыгъын болдуруп чалышалар. Олар районда тюгюл, гьатта Дагъыстанда да биринчилерден болуп Совет гьукуматын къуралар. Оланы арасындан хыйлылары оьр гьакимлик къуллукъларда да ишлегенлер. Шогъар да тарих шагьатлыкъ эте.
Белгили кюйде, арадан нечакъы заман оьтсе де, халкъны, юртну ярыкъ тарих эсделик бетлери, эревюллери унутулмай, заман чаймай. Тамурлар юхламай дегенлейине, бизге бу сёзлени язмакъ учун кёмекге къол ялгъагъанлар аз болмады. Бизин игитибизни уллу къавумундан, дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, Бават Мусаны (ону бир уланы ва бир къызы болгъан) уланы Аминни (ол да оьз вакътисинде Къаягент ва Къарабудагъгент районланы ич ишлер къурумларыны бёлюклеринде жаваплы къуллукъларда ишлеген), къызы Аминатны ва Мусаны агъасыны уллу къардашыны экинчи наслусу, уллатаны атын юрютеген Алихан, редакциягъа гелип, шо гьакъда уьй архивинден кёп къужурлу маълуматлар берди.
Ондан да къайры, язывубузну «чарламакъ» учун, кёп йылланы узагъында КПСС-ни Къаягент район комитетини биринчи секретары ва оьзюню яшавуну артдагъы йылларында Янгыкъаягентдеги район музейни заведующийи болуп ишлеген Умуразият Жабрайылованы языв-ахтарыв ишлеринден, олай да бугюнлерде Избербаш шагьарда яшайгъан ва савлукъ сакълав тармакъда чалышагъан, языв иш юрютеген бир нече китапланы автору, шону ичинден «Оьтемиш ва оьтемишлилер» деген Гьажи Гьажиевни китабыны айры-айры далиллеринден пайдаландыкъ. Бир болмайлы, минг Аллагьны разиликлери болсун олагъа, Умуразият Абдуллаевна Жабрайылованы ятагъан ери женнетлерде болсун. Олар уллу намусланы боюнсасына егилип, адилли иш юрютгенлер.
Бу макъаланы гьазирлейгенде болгъан лакъырыбызны ахырында Алихан булан бирге Аминат оьзлени юрекге бек аявлу адамы Муса Мусаевни гьакъында ювукъ арада наслулар учун печатдан айрыча китабын чыгъарма умуту барлыгъын билдирди. Бугюнге ерли Оьтемиш юртну тарихинде ону аты даимлешдирилмеген. Шону да гьайын этме белсенгенлер бары кёп яхшы.
Оьзлени пагьму учувунда Дагъыстанны халкъ шаири Анвар Гьажиев «Ата юртну айрычадыр татыву», дюньягъа аты айтылгъан орус шаир Александр Пушкин «Ата-бабаланы макътавлу ишлери булан оьктем де болма тюше ва тарыкъ да дюр, гьюрмет этмей ерде къоймакъ – юрексиз уялчан иш», – деп кёп арив язгъанлар. Балтатытып теренинден ойлашгъанда, аламатгъа не дурус сёзлердир!
М-З. ТЕМИРБЕКОВ,
Россияны журналистлерини союзуну члени.
Суратда: “Къаягент район”
деген муниципал къурулувуну
башчысы М-Э. Гьажиев.
