Ярыкъсувну «къарангы» янлары

   


Гьал шулай давам этилип турса, шо оьзенге Ийис сув десе де яражакъ


 

Бютюнроссия халкъ фронтну (ОНФ) Дагъыстандагъы бёлюгюне хасавюртлуланы Заречная деген посёлогундан кагъыз гелген. Шонда айтылагъан кюйде, шагьарны ортасындан оьтеген Ярыкъсувну гьалы йылдан-йылгъа бузукълаша.


 


Оьтген жумада эсгерилген фронтну штабыны ортакъчылары Хасавюрт бойдагъы якъчысы (активист ОНФ) Магьаммат Магьамматов да булан арз этген сиптечилени башчысы Ризван Минаевни тапдыкъ. Ол бизге Ярыкъсувну оьзлер яшайгъан боюндагъы гьалын гёрсетди. Гертиден де, гьал о язгъандан да бузукъ экен. Сав Дагъыстангъа белгили Хасавюрт базар йыллар булан генглеше туруп, Ярыкъсувну ягъасына етишген. Базарны «Титаник» деген боюн да гёрдюк ва шолай неге тагъылгъанны да англадыкъ. Базардагъы ахырынчы сыдырасын, Ярыкъсувгъа гирип, бетон багъаналаны уьстюнде этген. Оьзен яхшы ташыса, шоланы барысын да алып гетмеклик бар.



–Мен Ярыкъсувну янындагъы посёлокда Къазахстандан къайтгъандан берли яшайман, – дей Р. Минаев. – Демек, 60 йылгъа ювукъ бола. Биз шу бойда уьйлер этегенде, шу базарлар да, башгъа къурулушлар да ёкъ эди. Ярыкъсувну суву да таза эди, кёп йыллар биз шону ичип яшагъанбыз. Гьали къарагъыз, базардагъы бары да нас шу оьзенге тёгюле, уьстюнде плита тутуп, машинлеге токътама ер этген ва бою булан сатыв этеген будкалар салгъан. Ярыкъсув ташыса, шо къурулушгъа тереклер де тыгъылса, биз яшайгъан посёлокну да сув ала.



      Биз ону булан оьзенни шо боюндан юрюп къарадыкъ. Оьзенни ариги боюндан базардагъыланы насы тёгюле буса, бериги боюндан посёлокда яшайгъан­лар тёге. Олар да насны бир ерге ташлама герек чи, хас ерлер ёкъ экенге адамлар да насны оьзенге ташлай. Эгер де шо бойда нас ташлайгъан ерлер болгъан буса, гьал шулай болмас эди. Шону учун да бары да насны «къабул» этеген Ярыкъсув бар чы! Эки де яндан нас ташлана. Сонг, яйда оьзен ташыгъанда, бары да насны тёбен багъып алып гете. Тёбен юртларда яшайгъанлар да шу сувну тарыкъ-герегине къоллайгъанны шагьарлылар билмей буса ярай.



–Ярыкъсувну къувунлу гьалы гьакъда айтагъаныкъ бир нече йыллар бола, – дей халкъ фронтну якъчысы М.Магьамматов. – Шу бойдан базаргъа чыгъагъан законсуз кёпюр этилген, кёпюр десек де, майданча. Шонда машинлер де токътай, сатыв этеген ерлер де этген. Инг де яманы, сатывчулар оьзлени къалды-къулдуларын оьзенге ташлай. Дагъы да яманы, базардагъы ашханаланы ва гьажатханаланы насы да быргъылар булан оьзенге тёгюле.. Уллу ёлдагъы кёпюрню оьр боюнда бир-бир «бажарывлу» адамлар оьзенни ичин толтуруп, шо ерде машинлер салагъан ер ва гьажатхана этген. Посёлокда яшайгъанлар гьалны Роспотребнадзорну ва Росприроднадзорну къуллукъчуларына билдирген, гьатта тергев этме шу бойдан сайлангъан Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны депутатын да чакъыр­гъан, тек бири де гелмеген. Сиз оьзюгюз де айланып къарагъыз деген кюйде.



ОНФ-ни ортакъчылары къара­гъанда, башгъа кемчиликлени де гёрдю, «Россия» каналны мухбири де шо кемчиликлени гёрсетме алды. Ярыкъсувну ягъасы булан къурулушлар этилинген, эгер тарыкъ болуп оьзенге тюшме сюйсе, эки де янындан барып болмай.



–Ярыкъсувну шу боюна гюнтувуш-каспий бассейнни сув матагьларына къарайгъан управлениесини Дагъыс­тандагъы (территориальный отдел водных ресурсов западно-каспийского бассейнового водного управления в Республике Дагестан) бёлюгю жавап­лы, – дей М.Магьамматов. – ОНФ-ни регион бёлюгю гёрсетилген кемчиликлени тайдыргъанча шо гьакъда айтып туражакъбыз. Гьали биз башлап шагьар администрациягъа, эсгерилген управлениеге, сонг Росприроднадзор, Роспотребнадзор, Дагъыстанны табиатны сакълав прокуратурасына ва Дагъыстанны экология ва табиат матагьланы министерлигине де кагъызлар йибережекбиз.



ОНФ-ни ортакъчылары ва журналистлер тергеп, экинчи гюн эсгерилген ерге шагьарны администрациясы йиберип, «Хас-Благоустройство» деген МУП-ну тракторлары ва машинлери ишлеп, насланы тазалады, тек быргъылардан нас сувлар шо кююнде гьали де Ярыкъсувгъа агъып тура.



Ярыкъсув Хасавюртдан тёбен багъып агъа ва бир нече юртланы янындан оьте. Олар да оьзенден оьзлени боюна агъып гелеген наслыкъны гьакъында айтдылар. Биз Хасавюрт райондагъы Янгы Саситли деген юртну башчысы Насип Юсупов булан сёйлейбиз.



–Янгы Саситли юрт Хасавюрт районда 1964-нчю йылда тигилме башлагъан, – дей ол. – Шо йылда Цунта райондагъы Саситли юртубузну сел алгъанда, мунда гёчюрюлгенбиз. Мен уллулар айтып билемен, шо йылларда ичеген ва тарыкъ-герекге къолламакъ учун сувну юртлулар Ярыкъсувдан алып тургъан. Туварыбыз да шонда ичген, тек мен билегенден берли, шо сувну къолламайбыз, неге тюгюл сувну ийиси бар. Онда болмайгъан наслыкъ да ёкъ. Гьали онча билинмей, яйда, исси болгъанда, ону ийисине юртда туруп да болмайбыз. Биз башлап англамай эдик, гьали белгили болгъаны йимик, Ярыкъсувгъа Хасавюртну нас сувлары къошула. Янгыз ашханаланы наслары тюгюл, шондагъы гьажатханаланы сувлары да мунда тёгюле дей. Ондагъы базарда бир юртлубуз сатыв эте, о айтып билемен, сувну уьстюнде де сатыв этеген ерлер къурулгъан дей. Он йыллагъа ювукъ алда Ярыкъсув ташыгъанда, оьрден уллу тереклер, олагъа къошулуп наслар да гелип, юртгъа гиреген кёпюрню бир янын алып гетген эди. Янгы кёпюр этгенбиз, гьали айтардай къоркъунчлукъ ёкъ. Тек гьар йыл яйда Ярыкъсувда яшларыбыз киринип, шондан яман аврув югъардан къоркъабыз. Мен ойлашагъан кюйде, шу гьалгъа ерли экология къурумну къуллукъчулары къарама герек. Дагъы ёгъесе прокуратурагъа билдирме борчлу болажакъбыз. Ал заманда яшлар Ярыкъсувдан чабакъ тутма бара болгъан, гьали чабакъ чы нечик де, сувну боюна къушлар къонуп да гёрмейбиз.



Сувсуз яшав болмай деп негьакъ айтылмай, тек шону булан бирге сувдан аврувлар да юкъма бола чы. Шолай аврувлагъа тарыгъанча, алдын алып, шо насланы тёгеген ерлени япса яхшы болар эди.



– Мен яшда уллулар айтып эшитгенмен, Ярыкъсувну сувун юртлулар гьар заманда да къоллап тургъан, – дей Нюрсият Салимурзаева, Къандавур юртну почтасыны ёлбашчысы. – Ярыкъсув деп де огъар сюзюк ва ярыкъ сув экенге тагъылгъандыр. Тек гьали ону гьалы яхшы тюгюл. Юрт тигилгенден берли, юртлулар Ярыкъсувундан пайдаланып тургъан. Ичме де ичген, сугъарыв ишлени де юрютген. Биз юртда яшайбыз, бизин уллу бавларыбыз бар. Шонда гьар тюрлю тереклерибиз, башгъа тюрлю оьсюмлюклерибиз бола, яшылча чачабыз. Артдагъы йылларда оьзенни сувун толу пайдаландырып болмайбыз. Шо сув булан сугъарсакъ, бары да оьсюмлюклерибиз гююп къала. Сувну гьали яман ийиси де бар. Шону учун бав-бахчадан алынагъан гелим да янгур явуп болса бола, болмаса, бир зат да ёкъ деме ярай.



Ойлашып къараса, бирев де сюймей наслыкъны, тек уьюнгню, абзарынгны тазалап, насны бир ерлеге, дагъы да яманы – оьзен бойгъа тёксенг, шондан тазалыкъ болмай. Янгур явса яда оьзен ташыса, шо насны дагъы да тёбен алып гете. Ярыкъсув ташыса, юртгъа гиреген ёлгъа чыгъып гете, шо заманда гёребиз сув оьрден алып гелген насланы…



Бу эки де адам да айтгъанлай, гьал бек бузукъ. Уллу яхшылыкъ чы алда йимик заводлар да ишлеп, оланы насы да тёгюлмейгени оьзенлеге. Тек Ярыкъсувну буссагьатгъы гьалы да къоркъунчлукъ тувдура. Бир зат да болмай кёп адам авруйгъан аврув чыкъса, шо заманда башлажакъ бары да къуллукъдагъылар чапма, гёрсетивлер язма, буварывлар берме, тек геч болажакъ. Гьали алдын алма неге ярамай?



Артдагъы йылларда кёп адам, уллу фермалар этип, дарманлар къошуп ем берип 40 гюнден оьсеген кюйде тавукълар сакълама башлады. Биревлер тавукъ оьсдюрегенлерден алып, союп саталар. Тавукъдан чыкъгъан тюгюн, ич-бавурун хас ерлеге ташламай, яр бойлагъа ташлайлар. Шоланы да есисиз итлер ари-бери тарта туруп бир гьал сала. Сонг шо бойлардан ийисге оьтюп болмайсан. Айтагъаным, биз оьзен бойланы чёп-чёпюре тёгеген гьавузлагъа айландырып битгенбиз.



Гьал шулай турмас деп эсиме геле, неге тюгюл де уллу базарлар къуруп болгъанлар, шондагъы насланы салма, тёкме ер этип де боларлар. Болмаса, гючден де этдирер, тек шогъар да харж герек. Шо акъчаны буса олар къызгъана, неге тюгюл де бир сёз де айтмай, оланы насын къабул этип турагъан, айланадагъы пакарсызлыкъдан къара болуп турагъан Ярыкъсув бар… Гьалны билсе де, ерли гьакимият ва законну сакълайгъанлар шо кемчиликлени къапкъачлап ябып, бир зат да «гёрмейген» болуп туралар…



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля