Озокъда, ойлаша болгъан сонг шулай пакарсызлыкъны айланасындагъы багъыйсыз шартлардан дурус гьасил чыгъармагъа тарыкъ болагъаны гьакъ. Айтмагъа сюегеним, шондан хантав къалмайлы, бугюн бизин республикабызда да агьамиятлы деп къабул этилинген «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген милли борчну талапларын – сурсат аманлыгъын болдурувну яшавгъа чыгъарыв аслу ва жаваплы борч болуп токътайгъаны гьакъда унутма тюшмей. Шо гьакъда бизин пачалыгъыбызны баш гьакими Владимир Путин де регионланы башчыларына даим буварывлар этегени англашыла.
Белгили болгъан кююнде, топуракъ – халкъны ва пачалыкъны баш байлыгъы. Демек, бизин экономикабызны, яшавубузну оьсювю де топуракъларыбызны асувлу кюйде къоллав булан тыгъыс кюйде байлавлу.
Бизин республикабызда да бугюн шо масъала итти кюйде салынагъаны негьакъ тюгюл. Неге десегиз, Дагъыстандагъы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар – отлавлукълар, сугъарылагъан майданлар, сюрюлеген топуракълар, алгъа салынгъан агьамиятлы борчну гьисапгъа алып айтсакъ, осал къолланагъаны ачыкъ болуп гёрюне.
Топуракъларыбызны, айрокъда гёчювюл гьайванчылыкъ бойдагъы майданларыны имканлыкълары къолдан чыгъарыла ва натижада ерли халкъланы арасында, бар себеплеге кюрчюленип, дурус разисизликлер тувулуна демеге ярай. О саялы да топуракъларыбызны бугюнгю къыйынлы къысматына гёз юмагъанлыкъ, уьстден таба сесленмейгенлик гележек учун зараллы экени ойлашдырмай болмай.
Белгили болгъан кююнде, бизин республикабыздагъы топуракъларыбызны умуми майданы 5 миллион гектарлардан аз тюгюл. Шоланы авадан пайы, дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, 4,2 минг гектары буса юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар санала. Юрт хозяйство агьамияты булангъы шо майданлар нечик ва кимлени гючю, гьаракаты, харжы булан ишлетилине деген сорав тувулуна.
Дагъыстанны ичинде гьалиге ерли топуракъдан пайдаланагъан 623 къурум ва айрыча адам бар. Олагъа топуракъдан пайдаланагъанлар яда буса топуракъ есилер деп айтмагъа да ярамай тюгюл. Тек не этерсен, топуракъдан пайдаланагъанланы, оланы къоллавундагъы яда буса еслигиндеги топуракъ пайланы гьисабы юрюлмей. Белгили кюйде аянлашдырылагъан санавлар буса гьакъыкъатгъа къыйышмай.
Шолайлыкъда, топуракъ пайлар ижарагъа алынып, къайтып дагъы да ижарагъа берилегени топуракъ налогну жыйывда четимликлени тувдура. Неге тюгюл, шолай алыш-беришлер бир ерде де кагъызда-документлерде гьисапгъа алынмай юрюле.
Юз сугъарма…
Алдан берли де Дагъыстан сугъарылагъан топуракъларын асувлу кюйде къоллап гелгени гьакъда айрыча эсгермеге тюше. Неге десегиз, Россиядагъы сугъарылагъан юрт хозяйство агьамияты булангъы майданланы 7 проценти Дагъыстанда. Темиркъазыкъ Кавказны алып айтсакъ, шо санав 19 процентден аз тюгюл. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, Дагъыстандагъы сугъарылагъан топуракъланы умуми майданы 384, 7 минг гектар бар деп гьисапгъа алынгъан. Шо да бола республикабыздагъы сюрюлеген майданланы ва отлавлукъланы 11,4 проценти.
Тек не этерсен, сугъарылагъан майданлар бизин республикабызда гьалиги заманда толу ва асувлу кюйде къолланмай къала. Дагъысын айтмагъанда, гьалиги заманда бизин республикабызда чалтик чеклер учун пайдаландырылагъан 40 минг гектарны 9 минг гектары тюгюл ёрукълу кюйде къолланмай, 14 минг гектарында буса бичен гьазирлене.
Гёчювюл гьайванчылыкъ къайсылай гёче?..
Уьстде де эсгерилген кююнде, гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында, демек, тюзлюк бойда топуракъланы есилерин, отлавлукълардан пайдаланагъанланы, нечакъы гьайван-мал сакъланагъанын, белгили себеплеге гёре, толу кюйде токъташдырма бажарылмай.
Бирдагъы да такрарлайман, гьисапны юрютюв ва гьисап берив булан машгъул болагъан къурумларда шогъар байлавлу санавлар бири-бирине къыйышмайгъаны гьакъда кёп айтылса да, тек шону алдын алмакъ учун тийишли чаралар оьтгерилмей.
Белгили болгъан кююнде, гёчювюл гьайванчылыкъ учун пайдаландырылагъан чубурув бойларда изнусуз, соравсуз-соргъусуз дегенлей, гьар тюрлю къурулушлар ишлене. Ёлларда гьайванчылар ва гьайван-мал учун болдурулма герекли онгайлыкълагъа айырылагъан бюджет маялар талам-такъыш бола. Шолай кемчиликлеге де тийишли пачалыкъ къурумлар тергев бермей къоягъаны бизге англашылмай.
Гёчювюл гьайванчылыкъда тувулунгъан масъалаланы гьакъында республикабызны башчылары да билмей тюгюл. Демек, алимлер ахтарывлар булан машгъул бола, натижаларын малим эте…
Мисал учун айтгъанда, белгили алим Пётр Танакинни пикрулары тергевню тартмай болмай. Ол айтгъан кюйде, гьайван-малны ер-ерден язбаш ва гюз вакътилерде яяв гьайдамайлы, автомобил ва темир ёл транспорт булан ташымагъа тюше дей. Тек бизин республикабызны чет тав шартларында транспортну имканлыкъларындан толу кюйде ва асувлу пайдаланмагъа бажарылмай. Айтагъаныкъ, гёчювюл гьайванчылыкъны гьар тюрлю районланы топуракъларындан таба салынгъан ёлларын низам талап этеген кюйде тувулунгъан четимликлерден эркин этмеге герек бола.
Юрт хозяйство топуракъланы асувлу кюйде къоллавгъа тергев берив ва гёз къаратыв булан машгъул болагъан гьар тюрлю пачалыкъ ва муниципал къуллукълар аз тюгюл. Тек не этерсен, олар борчларына сувукъ-салкъын янаша ва шо саялы да юрт хозяйство топуракъланы ишлетивню, къорувуну низамы, ёругъу сакъланмай бузула.
Шолайлыкъда, бизин республикабызда топуракъ ва муниципал реформаланы талапларын яшавгъа чыгъарыв чаналай барагъаны да англашыла. Мисал учун айтсакъ, РФ-ни Топуракъчылыкъ кодексини, законуну, шолай да административ законланы бузулувуну алдын алывгъа байлавлу иш гёрюв гьис этилмей. Ерли муниципал къурулувлары гьалиге ерли, белгили себеплеге гёре, топуракъланы пайдаландырывда закон ёлу булан топуракъ масъалаланы ёрукъгъа салмагъа болмай. Демек, Топуракъ законну 67 статьясын пайдаландырыв республикабызда гери урула.
Дагьнили топуракъ ва бай тюшюмлер…
Еси ёкъну бёрю ашар дегенлей, шолайлыкъда топуракъларыбызны къысматы тийишли агротехника къуллукъларындан таъмин этилинмейгенине гёре йыл сайын къыйынлаша бара десек де, гьакъыкъатдан ари болмажакъ. Дагъысын айтмагъанда, артдагъы 25 йылны ичинде топуракъны уьстюндеги юз, минг йылланы боюнда амалгъа гелген лап да дагьнили къатлавларыны 25 проценти ёкълангъан.
Топуракъны асувлу кюйде пайдаландырмайлы арадан дагъы да 25 йыл оьтсе, ахыры нечик болажагъы белгили. Шолайлыкъда, топуракъланы бузулувуну, гючюн тас этивюню натижасында, уллу майданланы ишлетип, лайыкълы мол тюшюмлер къайтарма бажарылмайгъаны да англашылмай тюгюл.
Бизин республикабызда юрт хозяйство топуракъланы асувлу кюйде къолламай туруп, ишсизликни алдын алма бажарылмажагъы гьакъда да унутма тюшмей эди. Дагъыстан – аграр республика. Республикабызны ватандашларыны 60 проценти юрт ерлерде яшай, олар ишге къуршалмай къалса, яшёрюмлер терс ёллагъа тюшмеге муштарлы бола. Болмагъанлары да ят эллеге гетип, къазанч этме борчлу бола. Бу да – бизин республикабыз, халкъыбыз учун бек агьамиятлы масъала. Юртларыбыз къартая, топуракълар асувлу кюйде къолланмай, имканлыкълары къолдан чыгъарыла яда буса тюпден таба гьакимпавланы изнусу булан биревлеге ижарагъа, есликге бериле, сатыла…
Топуракъларыбызны гьалына, даражасына гёре дегенлей, гьар тюрлю соравлар тувулунагъаны бугюн тюгюл, о гьакъда алда да алимлерибизни пайдалы ахтарывлары, таклифлери арагъа чыгъарылмай къалмагъан. Тек шогъар да къарамайлы, гьал яхшы янгъа багъып алышына деп айтмагъа да тилинг айланмай.
Асувсуз къоллавгъа ахыр салынса…
Белгили болгъан кююнде, Умалат Насрутдинов министр заманда ону таклифине гёре гёчювюл гьайванчылыкъ управлениени начальниги Къ. Къурбанов оьтгерилген ахтарывланы натижаларын толу кюйде малим этген эди.
Шогъар гёре гьазирлеген маълумат баяны нени малим эте?
Къаягент, Къарабудагъгент, Къызлар, Кочубей, Бабаюрт бойларда ва башгъа районларда топуракъланы асувлу кюйде къоллавну иши акъсай. Неге тюгюл, ерли гьакимлер, юрт хозяйство управлениелени начальниклери, гёз къаратыв ва топуракъланы къорув булан машгъул болагъан пачалыкъ къурумланы вакиллери – башчылары борчларына толу жаваплылыкъ булан янашмай, кемчиликлени йибериливюне болушлукъ эте. Шо вакъти оьтгерилген тергевлени, ахтарывланы натижаларына гёре тийишли актлар язылып, айыплыланы такъсырламакъ муратда Атай Алиев ДР-ни Гьукуматыны Председатели болуп ишлейген вакътиде хас комиссия да иш гёрмеге башлагъан эди…
Гьечден геч де къолай дегенлей, шогъар гёре сонг 2011-нчи йылны май айыны 6-сында Дагъыстан Республиканы Гьукуматыны «Топуракъ байлыкъланы асувлу кюйде къоллавну чаралары ва ёллары гьакъдагъы» 140 номерли хас къарар да къабул этилинди. Арты булан шо къарарны тапшурувларын яшавгъа чыгъармакъ учун Дагъыстанны топуракъ ва мюлк байлыкъларыны министри Сефер Алиевге де тапшурулду.
Тапшурулса тапшурулсун, тек не этерсен, шо къарарны талаплары да бугюнге ерли яшавгъа чыгъарылмай къалып тура. Шолай агьамиятлы къарарны талаплары не саялы яшавгъа чыгъарылмай, заман буса гетип тура деген сорав тувулуна.
Мени ёравларым
Шогъар байлавлу болуп тёбенде «Ёлдашны» охувчуларын да оьз далиллерим булан таныш этмеге сюемен. Биринчилей, озокъда, шо къарарны яшавгъа чыгъармакъ учун, дотациялагъа харлы республикабызда, балики, ломай харж да ёкъдур. Неге тюгюл, о уллу масъала, аз-маз харжлар булан яшавгъа чыгъарылмай.
Экинчилей, балики, мен оьзюм билмейген себеплери де бардыр.
Уьчюнчюлей, мен ойлашагъан кюйде, соравсуз-соргъусуз, законланы, умуми низамны да пешемей, гёчювюл бойдагъы топуракълардан пайдаланып турагъан «хортмалагъа», олигархлагъа шо тарыкъ да тюгюл. О саялы да топуракълар бугюнге ерли Дагъыстанда пачалыкъны ва халкъны пайдалары учун къолланмай. Натижада буса топуракъланы дазуларын белгилев ва токъташдырыв ишлер де чаналай бара…
Шолайлыкъда, тюзлюк бойдагъы къумукъ муниципал къурулувларында яшавлукъ шартланы яхшылашдырывда четимликлер къаршылаша ва алгъа юрюме къоймай. Бабаюрт районда Львовскоеде, Къаягент районда ГУП-лагъа къаршылыкъ билдирилип, Къараман бойда ва оьзге районларыбызда ерли халкъ жамиятланы митинглери оьтгериле…
Амма оьрдеги гьакимлерибизге, депутатларыбызгъа халкъны чыдамлыгъын даим сынап турмагъа тюшмей эди. Жамиятны пайдаларын якълап чалышагъанлагъа къоркъув беривлер, уьй туснакъ этивлер булан халкъны авзун япдырма, талапларын къыркъма бажарылмай.
Пачалыгъыбызны ва республикабызны башчыларына халкъ ятса –кийиз, турса – мююз деген айтывдан тюз гьасил чыгъарма ва тийишли чаралар гёрмеге заман болгъан эди.
Расул Къадиев,
экономика илмуланы доктору,
ДГУ-ну профессору.
