Гьалиги заманда республикабызны районларында, дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, Магьачкъалада, Хасавюрт, Хумторкъали, Дербент, Къаягент районларда ва оьзге бойларда тепличный хозяйство булан машгъул болма сюегенлени талапларын да гьисапгъа алмай къоймагъа ярамай.
Шолай агьамиятлы масъалагъа байлавлу болуп республикабызны маълумат къуралларыны вакиллерине бугюнлерде «РИА Дагестан» деген маълумат агентлигинде ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Шарип Шарипов баянлыкъ берген.
– Шарип Исмайылович, белгили себеплеге гёре, савлай уьлкеде йимик, бизин республикабызда да тышдан гелтирилеген сурсат малланы, авлакъ ниъматланы алдына тогъас салынгъан. Шону орнунда, теплицалар къуруп, таза овощлар оьсдюрювню къолайлашдырмакъ учун имканлыкълар бармы, шартлар яратылынгъанмы?
– Дагъыстанда йылда 1-1,2 миллион тонгъа ювукъ гьар тюрлю авлакъ ниъматлар оьсдюрюле. Яшырмагъа негер тарыкъ, шогъар да къарамайлы, бизин республикабызны базарларында, тюкенлеринде тышдан гелтирилеген овощлар ва емишлер кёп оьлчевлерде сатыла эди. Шо саялы да йыл ярым алда ДР-ни Башчысыны таклифине гёре къабул этилинген «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген милли борчда овощланы оьсдюрмек муратда теплицаланы пайдаландырывну масъаласы да айрыча хат булан эсгерилди. Шондан сонг бизин республикабызны шагьарларында ва районларында теплицалар къуруп овощлар оьсдюрюв булан доланма муштарлылар барлыгъы белгили болду.
Буссагьатгъы вакътиде шону учун 60 гектар майдангъа проектлер де къурулгъан ва 30 гектары пайдаландырылып да тура. Гелеген йыл къалгъан 30 гектар ерни де пайдаландырма умут этиле. Сав йылны боюнда къоллавчуланы ерли овощлар булан таъмин этмек бугюнню аслу масъаласы гьисаплана. Белгили болгъан кюйде, совет девюрде Дагъыстанда йылда, дагъысын айтмагъанда,100 минг тондан да къолай къадарда авлакъ ниъматлар ишлетилинип 400 миллион банка консервалар гьазирлене эди. О заман Дагъыстан Россияны овощ цехи гьисапда белгили болгъан. Тюзюн айтгъанда, гьалиги заманда къоллавчулар консерва маллардан эсе, ишлетилмеген овощланы, емишлени артыкъ къабул гёре. О саялы да шону гьисапгъа алып айтсакъ, бугюн АПК-ны оьсдюрювде теплицаланы пайдаландырыв агьамиятлы ва хайырлы болажагъы шекликни тувдурмай.
– Теплицаланы пайдаландырывгъа тергев артагъаны белгили. Теплицаларда овощлар оьсдюрюв булан машгъул болагъанлар гьалиги заманда нече бар, олар толу кюйде гьисапгъа алынгъанмы?
– 2013-нчю йылгъы гьисаплагъа гёре Дагъыстанда теплицаларда овощлардан 700 тон тюшюм къайтарылгъан. Озокъда, шо бизин талаплагъа азлыкъ эте. Яшырмагъа тарыкъ болмай, бизин республикабызда гьисапгъа алынмай гиччи теплицалар къуруп оьзбашына чалышагъанлар да къаршылаша. Шогъар буса ерлердеги муниципал къурулувларыны башчылары, къуллукъчулары тергев этмеге борчлу. Гьисап берив ва гьисапны юрютюв ишлер акъсай. О саялы да бизин республикабызда теплицаларда нечакъы тюшюм оьсдюрюлегени, нече адам ишлейгени гьакъда ачыкъ этип айтмагъа четим. Бизге белгили кюйде, гьалиге ерли республикабызда 33 гектар ерде 40 теплица бар.
– Шоланы гьаракатыны натижалары рази къалдырамы?
– «Нива» деген СПК, «Дагагрокомплекс», «Агромир», «Экотерра» деген жамиятланы гьаракаты натижалы демеге ярай. Мисал учун айтгъанда, Магьачкъаланы темиркъазыкъ боюндагъы Красноармейск посёлокда «Нива» деген кооперативде теплицалар 12 гектар майданда къурулуп тура. Бирлери пайдаландырывгъа берилген. Башлапгъы натижалары да гележек учун инамлыкъны тувдура.
– Шарип Исмайылович, Къаягент райондагъы Гьюсемегент юртда «Давудов» деген сабанчы-фермер хозяйствода да теплицалар къурув, мен ойлашагъан кюйде, яман салынмагъан. Сабанчы Зулпукъар Давутов теплицалар къуруп, овощлар оьсдюрюп, къайтарылгъан продукциясын юртлу къоллавчулагъа да бере, тышгъа да йибере. Шо гьакъда сизге белгили тюгюлмю?
– Дурус айтасан, Къаягент районда Гьюсемегентде, Гьапкъайгентде теплицаларда овощлар оьсдюрюв булан машгъул болагъан Давутовланы ва Омаровланы агьлю хозяйстволарында оьзгелер учун да янгы иш ерлер ачыла. Мисал учун, гьюсемегентли Зулпукъар Давутовну теплицалары бу йылны ахырына таба 3 гектарны ележек. Хасавюрт районда да бар «Гамма» деген компанияны 1 гектар ерде теплицалары.
– Бир гектар ерде теплицаланы къурмакъ учун нечакъы харж тарыкъ бола?
– Теплицаланы къурувгъа ва пайдаландырывгъа кёп харж тарыкъ бола. 1 гектар ерге, оьзге тюрлю онгайлыкъланы гьисапгъа алмай айтгъанда, 60-130 миллион манат харжлана. Орта гьисапда алгъанда, 80 миллион манат акъча гете.
– Хайыры?..
– Сынав гёрсетеген кююнде, этилинген харжланы къайтарышы-хайыры арадан 5-6 йыл гетип башлана. Эгер де бюджетден таба харжлар алып иш гёрмеге сюйсе, шо болжал бир-эки йылгъа кемитиле. Озокъда, шо оьсдюрюлеген тюшюмлени моллугъу булан да туврадан-тувра байлавлу.
– Продукцияны оьзюне токътайгъан багьаларына не йимик шартлар таъсир эте?
– Белгили болгъан кююнде, теплицаларда оьсдюрюлеген овощланы оьзюне токътайгъан багьаларыны аслам пайы, 30–50 проценти, исив беривден гьасил бола. Бизин республикабызда шону учун ерни тюбюнден чыгъагъан исси сувлар бар ерде теплицаланы къуруп ишлетмек асувлу бола. Шолай ерлер, исси сувлар, бизин республикабызда айрокъда Къаягент бойда кёп къаршылаша.
– Теплицалар къуруп ишлейгенлени арасындагъы байлавлукъ нечикдир, олагъа бир-бири булан гьакълашып- гьаллашып дегенлей, сынав алышдырмакъ учун бирлешив къурулгъанмы?
– Къурулмагъан. Гьалиге ерли олар гьариси онгача, оьзбашына чалыша. Тек шоланы хас айрыча бирлешивю болса, зарал, тас этивлер кем болур эди. Шо саялы да биз гележекде «Нива» деген кооперативни председатели Абдулла Умаровични сынавун республика оьлчевюнде яймакъ учун чаралар гёрмеге къаст этежекбиз. Бу ишде ону сынаву бай ва уьлгюге лайыкълы.
– Шарип Исмайылович, теплицаларда болдурулагъан продукцияны кимлер къоллай ва къайда йибериле?
– Аслу гьалда теплицаларда памидор ва хыяр оьсдюрюле. Шону булан бирге гьар тюрлю яшылчалар да чачыла ва къайтарылып къоллавчулагъа сатывгъа йибериле. Продукция аслу гьалда тышгъа гете. Озокъда, шо къоллавчулар ва овощланы оьсдюрегенлени пайдалары учун этилинеген дыгъарлагъа гёре сатыла. Дагъысын айтмагъанда, бизин республикабыздагъы къоллавчуланы талапларын кютмек учун теплицаланы ичинде йылда 40-45 минг тон овощлар оьсдюрмеге герек бола. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, 150 гектарда теплицалар къуруп, шоланы гьар квадрат метр майданындан йылда 30 кило тюшюм къайтарма тюше. Демек, айлана якъдагъы талапланы толу кюйде таъмин этмек учун маячылагъа да ойлашма зат бар. Теплицаларда овощланы оьсдюрюв хайырлы. Шону учун бары да агротехника талапланы гьисапгъа алып, сан яны булан оьтгермеге гереги де англашыла.
– Бизин республикабызда маячылагъа-инвесторлагъа не йимик онгайлыкълар болдурула?
– Овощланы теплицаларда оьсдюрюв хайырлы экени саялы, республика бюджетден де шону учун, аз болсун-кёп болсун дегенлей, харж айырыла. Газ, сув тартыв, ёлланы къурув ишлерде кёмекге къол узатыла. Лап да аслусу, хас республика программагъа гёре теплицаланы къурувдагъы ясандырывланы багьаларыны яртысы къайтарыла. Озокъда, шо да республикабызны агропромышленный тармагъын машинлешдирив-модернлешдирив учун этиле.
– Харж булан этилинеген кёмекни оьлчевлери гьакъда не айтмагъа бажарыла?
– Теплицаларда овощланы оьсдюрюв булан машгъул болма сюегенлеге бизин республикабызда оьтген йыл 134 миллион харж гёрсетилинген эди. Тюзю, шону 102 миллиону федеральный бюджетден айырылгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюшедир. Неге тюгюл, 1 гектар майданны бийлеген теплицаларда овощлар оьсдюрюв булан 18 адамгъа машгъул болма имканлыкълар яратыла.
– Шарип Исмайылович, шо программада ЛПХ-лар (личные подсобные хозяйства) ортакъчылыкъ этип харж алмагъа боламы?
– Белгили болгъан кюйде, бизин республикабызда аграрный тармакъда оьсдюрюлеген тюшюмлени 70 процентге ювугъу ЛПХ-ларда болдурула. О саялы ДР-ни Башчысыны таклифине гёре, бу йылдан тутуп, бюджет маялар булан теплицаларда овощлар оьсдюрюв болма муштарлы, ЛПХ-лар да харж булан таъмин этиле. Озокъда, шону учун ЛПХ-лагъа да ерлердеги юрт хозяйство управлениелени касбучулары булан гьакълашып, тийишли кагъызланы да алданокъ гьазирлемеге герек бола. Дагъы болмагъанда, оьзлер юрт хозяйство управлениелени касбучулары да, ким къачан гележек деп къарамай, ерлеге барып дегенлей, теплицаларда овощлар оьсдюрюв булан машгъул болма муштарлыланы танглама тарыкъ.
– Тышдан гелтирилеген сурсат малланы алды къыркъылмакъ булан теплицаларда овощланы оьсдюрегенлени гьаракаты артажакъ деп айтмагъа бажарыламы?
– Шону тюз англамагъа тарыкъ. Озокъда, харж, къыйын тёкмесе, бир зат да болмай. Акъкъатыкъланы, этни, авлакъ ниъматланы къадары ва сан яны оьзлюгюнден артмажакъ. О саялы да гьаракатгъа-берекет дегенлей, сан янлы ерли сурсат малланы болдурувгъа ёллар ачылажагъы гьакъда унутмагъа тюшмей.
Узун сёзню къысгъасы – теплицалар бизнес бизин республикабызда мекенли кюйде биринчи абатларын алма башлагъаны гележек учун инамлыкъны тувдура. Муна шо саялы да, гьаракатны артдырып дегенлей, оьз ва тыш инвесторланы акъча маяларын асувлу кюйде пайдаландырмакъ парздыр.
– Шарип Исмайылович, бизин газетибизни охувчулары ва шолай да ерлердеги юрт хозяйство загьматчылар учун берген агьамиятлы баяныгъыз саялы сизге баракалла.
– Савбол. Ахырында оьзюм де теплицаларда юрт хозяйство продукция оьсдюрюв булан машгъул болма муштарлылагъа алдынлы сынавну, илму-техниканы имканлыкъларындан асувлу кюйде пайдаланма тюшегени гьакъында таклиф этмеге сюер эдим. Тюшюмню, оьсюмлюклени зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорумакъ учун шо таклифден хантав къалма ярамай.
Баянлыкъны язып гьазирлеген
Къ. КЪАРАЕВ.
