Тек не этерсен, яшав бир кюйде турмай. Насип булан къайгъы да янаша юрюй. Давлар, тас этивлер де кем болмай. Амма оьз элини, харлысызлыгъы ва аманлыгъы учун ябушгъан къоччакъланы атлары, ярыкъ эсделиги бир де унутулмай. Бирев де ва бир зат да унутулмагъан, наслудан-наслугъа айтыла, гёче гелегенине сююнмей болмайсан.
Биз оьзюню гьакъында «Ёлдашны» охувчуларына къысгъаракъ буса да къужурлу маълумат бермеге сюеген, ятгъан ери ярыкъ болгъур, Уллу Ватан давну ортакъчысы Магьаммат Гьюсенович Алациев 1925-нчи йылда Къаягент райондагъы Алхожагент юртда сабанчы агьлюде тувгъан ва ана топуракъгъа бакъгъан сюювню шартларында тарбиялангъан.
Ону яш ва оьрюм йыллары ата юртунда оьтген. Айлар айлагъа, йыллар йыллагъа байланып, бир-бирин къувуп гелегендей, арадан гюнлер нече де чалт оьте. Юртдагъы ерли етти йыллыкъ школада охуйгъан йылларында Магьаммат да аявлу заманын, бир сагьатын да бошуна йибермей, билимлерин камиллешдире, санларын беклешдире туруп оьсе.
Айлана якъда колхоз гьаракат юрюлеген вакътиде халкъ хозяйствону юрютювде ва гётеривде билимли касбучулар етишмей. Муна шо саялы да школаны тамамлагъан сонг огъар да ерли колхозда гьисап юрютювчю болуп загьмат ёлуна тюшме имканлыкъ бола.
Шо ишде ол биревге де ян тартмай чалыша. Неге тюгюл, сыкълашгъан мердешли къумукъ агьлюде сыйлы ва гьюрметли маданият къылыкълар ону юрегине гиччилей синге. Шолайлыкъда, оьзюне тапшурулгъан ишни, борчларын бирев де сёз тапма болмасдай яшавгъа чыгъарагъанын ташдыра.
Арадан кёп заман гетмейли, юртлуларыны таклифин гьисапгъа алып, уьстдеги гьакимлер ону юрт советни секретарыны къуллугъуна белгилей. Шо ишде де ол юртлу ватандашланы яшавлукъ къуллукъларын кютювде борчларына намуслу кюйдеги янашыву булан алхожагентлилени разилигин къазана. Демек, оьз элине, халкъына гьалал къуллукъ этмеге муштарлы яш улангъа ярыкъ ойларын, яхшы негетлерин шо йылларда яшавгъа чыгъарма имканлыкълар ачыла.
– Озокъда, шо вакътиде алхожагентли улан Магьамматны да умутлары уллу, хыяллары хыйлы болгъандыр, – деп хабарлай бизге Къаягент райондагъы давну ва загьматны ветеранларыны советини председатели Халыкъ Ильясов. – Тек не этерсен, 1941-нчи йылны июн айыны 22-синде совет халкъланы парахат яшаву къыркъыла…
Совет элине намарт немис фашистлер, хапарсыздан чапгъын этгенде, душмангъа къаршы ябушувгъа Ватанны чакъырывуна бир гёнгюлден сесленип, бютюн халкъ гётериле. Къаягент райондан шо гюнлерде 2630 адам намарт хыяллары булангъы душмандан оьч алмагъа фронтгъа гете.
– Шоланы арасында Магьаммат да болгъанмы?
– Болгъан. Тюзю, о заман, янгы дав башланып турагъанда, Магьамматгъа 16 йыл да тамамланмагъан эди. Шогъар да къарамайлы, ол оьзюню фронтгъа барма сюегени гьакъда Сергокъалагъа барып, военный комиссариатгъа арза язып бере. Башлап ону арзасы къабул этилинмей. Арадан эки йыл гетген сонг, оьзюню 18 йыллыкъ чагъына гиргенде, 1943-нчю йылны июнь айында, гёнгюллю кюйде фронтгъа гете.
Давдан улан тувмас деген айтывну гьакълыгъын гючлю урушларда Магьамматгъа да ачыкъдан сезмеге тюше. Дав майданларда ахыр тынышына тыгъылып жан берегенлеге къарап, ону юрегинде душмандан оьч алывну гьислери дагъыдан-дагъы гючлене.
Магьаммат Алациев биринчи гюнлерден тутуп, 1-нчи Белорус фронтгъа тюше ва 217 номерли Къызылбайракъ гвардиячы полкну составында ябушувларда ортакъчылыкъ эте.
Душмандан оьч алма алгъасагъан булан болмай, давда сакълыкъ ва усталыкъ герек. Шону учун мекенли дав гьазирлик, демек, асгер касбугъа тюшюнмеге герек.
Биринчи урушлардан тутуп, Магьаммат къайратлы, къоччакъ улан экенин аянлашдыра. Буса да, атышывчу полкну командирини таклифине гёре, ол пулемётчуну касбусун мекенли кюйде уьйренме борчлу этиле. Шо касбугъа да ол толу кюйде тюшюне. Душмангъа къаршы юрюлеген лап да оьжетли ябушувларда пулемётчуну гьаракаты айрыча сезиле.
Айлана ягъында атылагъан топлагъа, самолётлардан ташланагъан бомбалагъа, гранатлагъа чул бермей.
Шолайлыкъда ол дав савутундан айрылмайлы, совет шагьарланы ва юртланы ва Польшаны азат этмек учун юрюлеген къатты ябушувларда айрыча къоччакълыкъ гёрсете…
Давну ахырынчы гюнюн Уьстюнлюкню солдаты толу кюйде тюп болгъан фашист Германияны тахшагьары Берлинде къаршылай…
Озокъда, фашист Германиягъа къаршы юрюлген давлар, Уьстюнлюк бизин совет уьлкебиз учун оьтесиз багьа токътады. Миллионлар булангъы къыйылгъан жанлар, сёгюлген санлар, сакъатлар, етимлер…
Гетгенлеге амал ёкъ, къалгъанлагъа буса къайгъы-дертге бойсынмай, дагъылгъан шагьарланы ва юртланы, экономиканы янгыдан аякъгъа тургъузма, янгы агьлюлер къурма тарыкъ.
Уьстюнлюкню солдаты, инамлы солдат Магьамматгъа давлар битгенден сонг да асгерде 1949-нчу йыл болгъунча маршал В. И. Чуйковну янапары (адъютанты) гьисапда къуллукъ этмеге тюше.
Шолай жаваплы къуллукъну бажарывлу кюйде кютмек учун асгерчиде, озокъда, айрыча гьазирлик ва къоччакълыкъ болмагъа тарыкъ. Душмангъа къаршы ябушувларда буса Магьаммат шону толу кюйде исбат эте. Гёрсетген къоччакълыгъы саялы Магьаммат Алациев Къызыл Юлдуз орденге ва дагъы да кёп дав орденлерине ва медаллагъа ес болгъаны гьакъда эсгерип къойсакъ да, кёп зат англашыла.
Шолайлыкъда, янгы эр мыйыгъы гёгерип турагъан улан, фронтгъа гетип, арадан 6 йыл тамамлангъандан сонг огъар да ата юртгъа къайтмагъа насип иржая.
Къумукъда кёп яшагъан кёп билмей, кёпню гёрген кёп биле деген айтыв бар. Айтагъаныкъ, Магьаммат Алациевни къысматына да шо ёрав оьтесиз рас геле. Дав йыллардагъы тас этивлени алдын алмакъ учун янгы агьлюлер къурма, тозулгъан заводланы, фабриклени янгыртма, къуллукъ етишмей къалгъан авлакъланы гётерме, ишлетме тарыкъ…
Ватандашлыкъ борчун намуслу кюйде кютюп къайтгъандан сонг Магьаммат оьзю яш чагъында гёз салгъан хоншусу, юртлу къыз Марьям булан уьйлене ва агьлю яшавгъа биринчи абат алгъандокъ, ол оьсюп гелеген яш наслуну тарбиялав, билим берив ишлеге байланмагъа токъташа.
Юрегиндеги мурадын яшавгъа чыгъармакъ учун Дербентдеги педагогика училищеге охумагъа тюше ва училищени уьстюнлю кюйде битдирип, бир нече йыллар районда школаларда муаллим ва директор болуп чалыша.
Шо йылларда дав салгъан яраланы сав этмеге, бузукълашгъан яшавну, экономиканы гётермеге партия ва совет къурумлагъа бажарывлу касбучулар, ёлбашчылар етишмей. Магьаммат Гьюсеновични школадан таба партияны Къаягент район комитетине ишге ала.
– Давда йимик загьмат фронтда да ол оьзюню бажарывлугъун ташдырды, – деп узата бизин булангъы лакъырын Халыкъ Ильясов. – Уьлгюлю агьлю къуруп, оьзгелени де сукъландырды, дав, тас этивлер гёнгюн бузгъан кёплени яшавгъа гьасиретлигин, иштагьын къайтарма бажарды. Шо буса ол партияны Къаягент райкомунда пропаганда ва агитация бёлюгюню башчысы, партияны Избербаш шагьар комитетини 2-нчи секретары болуп ишлейген йылларында толу кюйде аян этилди.
Яшавуну артдагъы йылларында да Магьаммат Алациев ишден айрылмагъа хыял этмей эди. Къаягент бойдагъы МТС-ни башчысы, эсгерилген райондагъы исполкомну председателини къуллукъларын кютюв булан машгъул болуп турду, – деп узата оьзюню сёзюн Х. Ильясов.
– Не къуллукъда ишлесе де, ол оьзюню борчларын намуслу кюйде кютюп, шолайлыкъда, юртлуларыны, районну халкъыны арасында айрыча абур, сый, уллуну, гиччини дегенлей гьюрметин къазанмагъа бажарды.
Халкъ арадагъы абур буса сен оьсген, тарбия алгъан агьлюден таба амалгъа геле, ич маданиятдан, низамдан башланагъаны гьакъ.
Магьаммат Алациев узакъ аврувдан сонг 1965-нчи йылны гюзюнде оьмюрлюк къурдашы ва ёлдашы Марьямгъа 3 уланны ва 2 къызны къоюп гечинди.
Авлетлери де бугюн гьюрметли ата-анасыны абурлу атын ер болмагъа къоймай, гьариси дегенлей яшавда оьз ерин тапгъан. Жагьбар ва Жамал – оьр билимли агрономлар. Гиччи уланы Жалил Магьамматович оьр билимге ес болгъан сонг республикабызны ич ишлер министерлигини тармакъларында гьар тюрлю жаваплы къуллукъларда чалышгъан ва бугюнлерде «Къаягент район» деген муниципал къурулувуну башчысыны къуллукъларын заманлыкъгъа кютюв булан машгъул болуп тура.
Мисгин Магьамматны къызлары Гюлханум ва Сунаханум яшлагъа билим берив ва тарбиялав ожакъларда сыйлы борчгъа байлангъан.
– Атагъызны келпети-къысматы сизге яшавугъузда нечик таъсир этгени гьакъда не айтмагъа сюер эдинг? – деп сорайман Жалил Магьамматовичге.
– Сиз де билеген кюйде, мени атам, биринчилей, Уьстюнлюкню солдаты, маршалны адъютанты гьисапда савлай элге белгили болду. Ол аты даимлик макътавгъа лайыкълыланы сыдырасында. Къурч ва къужурлу келпети бизин де ругьландыра, – деп жаваплана ол . – Атам яшавдан тайгъанда, магъа янгы 2 йыл бите болгъан. О саялы бет келпети эсимде къалмагъан. Тек эл намусгъа байланып абур къазанмагъа бажаргъаны, оьз атын абурну оьр канзисине гётерме болгъаны яшавда бизге де кёмек эте. Мен ойлашагъан кюйде, айлана ягъымдагъылар да бир башлап магъа атамны уьлгюсюн-абурун гьисапгъа алып абур эте ва инана.
Бу йыл, ятгъан ери ярыкъ болгъур, Уьстюнлюкню солдаты Магьаммат Алациев тувгъанлы 89 ва Уьстюнлюкню гюню оьтгерилегени 69 йыл тамам болажакъ. Шону гьисапгъа алып, бизге де Уьстюнлюкню къагьруманларына, эл намусун кютген Магьаммат Алациев йимик батырларыбызгъа даимлик макътав демек къала!
Къ. Къараев.
