Гьайдакъ бой бизин республикабызда бай ва гёзел табиаты, чомарт табии байлыкълары, къайратлы загьматчылары, оьз ишини усталары булан тезден берли танывлу болгъан десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас.
Демек, республикабызны къыбла-гюнчыгъыш боюнда ерлешген миналы халкъларыны гьалиги наслулары да оьзлеге ата-бабаларындан варисге къалгъан мердешли оьсюмлюкчюлюк ва гьайванчылыкъ тармакълар булан машгъул болагъаны сукъландырмай болмай.
Озокъда, янгы яшавну къайдаларын якълав, оьсюв Гьайдакъ районда да тынч бармай. Базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде районда яшавлукъ-экономика тармакъланы оьсювюне не зат четим эте, не зат етишмей? Артдагъы йылларда алгъа салынагъан милли борчланы яшавгъа чыгъарылагъанына етишилген натижалар шагьатлыкъ этеми?
Уьстде эсгерилген соравлагъа ва башгъа тюрлю масъалалагъа байлавлу болуп тёбенде «Ёлдашны» охувчуларыны тергевюне Гьайдакъ районну администрациясыны экономика бёлюгюню башчысы Самурхан Алиевич Самурхановну баянлыгъын беребыз.
– Самурхан Алиевич, бизин уьлкебизни ва шолай да республикабызны башчыларыны сиптечилиги булан къабул этилинген милли борчланы талапларын яшавгъа чыгъарывну, сиз ойлашагъан кюйде, неден башласакъ яхшыдыр, пачалыкъгъа ва халкъгъа шоланы лап да асувлусу къайсыдыр?
– Жамиятда, экономикада ачыкълыкъ болмаса, яшав гьаллар ва экономиканы оьсювю къыйынлаша. Янгыз мен олай ойлашмайман, шо пикруну якълайгъанлар гьалиги заманда аз тюгюл. Шону гьисапгъа алып, «Экономиканы ачыкълыгъы учун» деген милли борч да республикабызны яшавлукъ-экономика якъдан оьсдюрювню программасында лап да агьамиятлысы деп эсиме геле. Неге тюгюл, экономиканы яшыртгъын тармагъына бойсынагъанлыкъ гьар тюрлю бюджетлени налоглардан таба толумлашывуна чатакъ сала. Гьалиги заманда ерли налоглар жыйылмаса, ватандашлар яшавну онгайлыкъларындан артда къала, экономика оьсмей. Шо саялы да райондагъы бары да топуракъланы ва мал-мюлкню толу кюйде гьисапгъа алып, шоланы есилерини атларын аянлашдырып, закон булан белгилев – бугюнню аслу масъаласы.
– Бажарыламы?
– Шолай ишлер Карацан, Баршамай, Агьматгент, Кирки, Санчи ва оьзге юртларда оьтгерилген демеге ярай. Шолайлыкъда, арт вакътилерде 500-ге ювукъ мюлк ва 1000 гектардан да кёп топуракъ пайлар гьисапгъа алынгъан. Айтмагъа сюегеним, шулай агьамиятлы милли борчларда ачыкълыкъны болдурув бизин ишлемеге ва яшамагъа уьйрете, борчлу эте.
– Самурхан Алиевич, есиси ёкъ, къаравсуз къалгъан ерлер районну ичинде кёпмю?
– Мисал учун айтсакъ, Гьуллиде шолай 80 участка ва шо къадарда башалман къурулушлар гьисапгъа алынгъан. Мажалисде де шо оьлчевде кемчиликлени уьстю ачылгъан.
– Янгыгент юрт администрацияда шо ишлер нечик салынгъан?
– Янгыгент юрт администрациягъа уьч юрт гире. Тюменлерде, Моллагентде, Янгыгентде топуракъланы дазуларын ва есилерин белгилев, мюлк пайланы оьлчевлерин токъташдырыв ишлер оьтгериле. Гьалиге ерли 41 топуракъ пай аянлашдырылгъан ва гьисапгъа алынгъан. Буссагьатгъы вакътиде шоланы барысын да дегенлей налог къурумларда гьисапгъа салывгъа байлавлу ишлер де юрюлюп тура.
– Шулай онгайлы да, онгайсыз да шартланы натижасында «Гьайдакъ район» деген муниципал къурулувуну балансына харж къайдан ва нечик жыйыла?
– Топуракъланы ва мюлк пайланы ижарагъа беривден таба аз-кёп буса да налоглар жыйыла. Арт вакътилерде ижарагъа отлавлукъланы да бермеге башлагъанбыз. Олай майданлар буса районда 5 минг гектардан аз тюгюл.
– Сатыв-алыв ишлер булан машгъул болагъанланы толу кюйде ачыкъгъа чыгъарыв нечик салынгъан?
– Арт вакътилерде болгъан тергевлени натижасында 150 адам сатыв-алыв тармакъда налог къурумларда гьисапгъа алынмай чалышагъаны аян болгъан. Шоланы 88-не хас протоколлар къурулуп, тийишли къурумлагъа ва налог инспекциягъа бакъдырылгъан. Тюзюн айтмагъа тарыкъ, гьалиге ерли сатыв-алыв ва далапчылыкъ тармакъда чалышагъан тайпалар ишини натижаларын ва хайырын налог къурумлардан яшырмагъа амракъ бола. Тергевлени натижалары гёрсетеген кюйде шолай 80-нден кёп предпринимателни чалышыву ачыкъгъа чыгъарылды.
– Озокъда, налоглар жыйылмаса, ерлердеги яшавлукъ масъалаланы чечмеге де рагьат болмай. Ерли бюджетлени толумлашдырывда къайсы муниципал къурулувларында ишлер осал салынгъан?
– Чумли, Шиляги, Варсит ва Жирабачи юрт административ къурулувларында налогланы жыйывгъа толу тергев берилмей. Шо саялы эсгерилген юртланы гьаким башчыларына айрыча буварыв этилинген.
– Самурхан Алиевич, «Экономиканы ачыкълыгъы учун» деген милли борч йимик оьзгелери де районда некъадар яшавгъа чыгъарыла?
– Ерли экономиканы оьсювюне болушлукъ этеген бавчулукъ, юзюмчюлюк ва гьайванчылыкъ тармакълар белгиленген ва шоланы оьсдюрювню ёллары ахтарыла. Демек, «Агропромышленный тармакъны асувлугъу учун» деген милли борчну яшавгъа чыгъармакъ муратда да гьаракат гючлене. Шону учун бир башлап райондагъы бары да бавланы ва юзюмлюклени умуми майданлары токъташдырылгъан ва оьлчевлери гьисапгъа алынгъан. Гьали районда 1120 гектар майданда юзюм борла ва 1000 гектаргъа ювукъ майданда емиш тереклер оьсдюрюле. Шоланы майданларын сайламлы кёп йыллыкъ оьсюмлюклени танглап, дагъы да генглешдирив – бугюнню аслу масъаласы. Буссагьатгъы вакътиде язбашда бавлар ва юзюмлюклер салмакъ учун белгиленген майданлар ишлетилине, гьазирлене.
– Шону булан кимлер машгъул бола?
– Бизин районда бавчулукъда ва юзюм оьсдюрювде бай сынав топлангъан. Гьалиги заманда увакъ, пачалыкъ предприятиелер булан янаша, агьлю, сабанчы хозяйстволар да мердешли саниятлар булан машгъул бола.
– Нечик?
– Емиш бавланы авадан пайыны къуллукъларын юрт ва сабанчы агьлюлер кюте, юзюмлюклени 500 гектары да – юрт ва сабанчы агьлюленики.
– Овощлар оьсдюрювде, гьайванчылыкъда гьал нечикдир?
– Районда овощлар оьсдюрюв, гюзлюклени чачыв учун 2 минг гектардан къолай майданда сюрюлеген авлакълар пайдаландырыла. Райондагъы муниципал къурулувларында, уьстде де эсгерилген кююнде, 5 минг гектардан да къолай майдан отлавлукълар учун пайдаландырыла.
– Сюрюлеген авлакъланы толу кюйде къолламакъ учун техника, юрт хозяйство машинлер бармы?
– Озокъда, тийишли техника алатлар болмаса, ишлени машинлешдирив къыйынлаша. Бизин районда да техника алатланы 90 процентини къоллав болжаллары оьтген. Шолай къыйынлыкълар булан оьсдюрюлеген продукцияны оьзюне токътайгъан багьалары да гётериле. Гьакъыкъатда юрт хозяйство маллардан эсе техника машинлени багьалары хыйлы арта. Юзюмню килосун 15 манатдан Дербентдеги заводлагъа йибермеге тюше. Бугюн базарда буса юзюмню килосуну багьасы 100 манатдан аз тюгюл.
– Самурхан Алиевич, алда бизин республикабызны ишлетив промышленностуну объектлерини арасында Мажалисдеги авлакъ ниъматланы ва емишлени ишлетеген завод лап да гёрмеклиси гьисапда белгили эди. Дагъысын айтмагъанда, шонда ишлер арасы бёлюнмейли, гече-гюн дегенлей уьч сменде юрюле эди. Гьали?
– Озокъда, юрт хозяйство продукцияны оьсдюрюп къойгъан булан экономика ва яшав алгъа бармай. Ишлетеген, сакълавгъа салагъан ва сатывгъа чыгъарагъан асувлу къуллукълар болмаса, хайыр къолдан чыгъа. Шону учун «Янгы индустриализациялашдырыв» деген милли борчну талапларына гёре райондагъы Мажалис консерва заводну янгыртыв гьисапгъа алынгъан ва оьзге тюрлю инвестиция майданлар къурулгъан.
– Районда мердешли тармакъланы оьсдюрювню гёз алгъа тутуп, янгыртыв ишлер оьтгерилегени англашыла. Шолай агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун ерли касбучуланы, ёлбашчыланы гьазирлевню масъаласы нечик салынгъан?
– Районну кадр резервин беклешдирмек учун чаралар гёрюле. Хас плангъа гёре касбучулар, ерли муниципал къурулувларыны башчылары касбу ва правовый билимлерин камиллешдире. 2014-нчю йылда Дербентде ва Магьачкъалада шолай 22 адам усталыгъын камиллешдиреген курсларда билимлерин артдырып гелген. Шо иш гележекде де алданокъ байлангъан хас дыгъарны шартларына гёре юрюлежек демеге ярай.
– Яшавлукъ-экономика масъалаланы ёрукълашдырмакъ муратда къурулгъан федерал ва республика программаларда сизин район некъадар ортакъчылыгъын болдура?
– Юрт хозяйствону оьсдюрювню кюрчюсюнде къоллавчуланы талапларын гьисапгъа алып, мал айландырыв базарлардагъы гьалны ёрукълашдырывгъа байлавлу федерал ва республика программаларда район ортакъчылыкъ эте. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, бавчулукъну, юзюмчюлюкню, къойчулукъну, сабанчы гьаракатны якълавну ва юртлардагъы яшавлукъ масъалаланы ёрукълашдырывну республика программалары бизин районда да пайдаландырыла.
– Шону учун пачалыкъны янындан не йимик кёмек этиле?
– Районгъа пачалыкъны янындан берилген уллу оьлчевлердеги кредитлени процентлерин енгиллешдирмек учун 2 миллион 262 минг манатны оьлчевюнде субсидиялар булан кёмек этилинген. Гележекде шо санав дагъы да артажагъы шекликни тувдурмай.
– Самурхан Алиевич, берген баянлыгъыгъыз саялы сизге разилигибизни билдире туруп, озокъда, ахырында бизге де янгы йылыгъыз булан къутлап, милли борчланы яшавгъа чыгъарывда дагъы да гёрмекли уьстюнлюклер ёрамакъ къала.
– Савбол. Гьайдакъ районда алда йимик гьали де загьматгъа берилген ишини усталары яшай. Шо саялы да пачалыкъ ва бютюн халкъ учун агьамиятлы экономика ва яшавлукъ масъалалагъа байлавлу юрюлеген гьаракатда да алда токътагъан милли борчланы талапларын яшавгъа чыгъарывгъа гьайдакълылар оьз къошумун этежеги шекликни тувдурмай.
Баянлыкъны алгъан ва язып гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.
