Яшавда заман-заман эсде-пусда ёкъ ерден къаравулланмагъан агьвалатлар, ёлугъувлар болуп гете. Айтагъаным, бираз алда Магьачкъаладагъы милли китапханада оьтгерилген халкъара конференцияда ишим булан байлавлу болуп ортакъчылыкъ этме тюшдю. Шонда Россияны гьар ерлеринден гелгенлерден къайры, тыш пачалыкълардан, гьатта тюрк миллетлени вакиллери де жыйылгъан эди. Оланы арасында Тюркиядан Дагъыстангъа биринчилей ёл алгъан, оьзю де «Ёлдаш» газет ва ону баш редактору булан тыгъыс байлавлукъ юрютеген ва   Анкарадагъы Ювукъ Гюнтувуш техника университетде тарихи кафедрада чалышагъан тарих илмуланы доктору, профессор Омер Туран ва Азербайжанны илмулар академиясыны Тарих институтуну алими, тарих илмуланы доктору Севиндж ханум Алиева редакциябызда къонакълыкъда болдулар.

 

Оьзюнгню миллетинге чинк де ювукъ, къардаш халкъланы вакиллери булан хабарлайгъанда, юрегинг савлай дюньяны елеген йимик эркин бола, сююнчден тола. Хакаслар асил сёз темир къапуланы да ачар деп айта. Гертиден де, сыйлы къонакълар булан юрегибизни «къапуларын» ачып, сыр да чечдик, жанлы ва къужурлу кюйде лакъыр да этдик, масхаралар да болду. Бу ерде Омер Туранны гьакъында бир-эки сёз айтмакъны арив гёремен.

Маълумат: Омер Туран–100-ден де артыкъ илму макъалаланы ва бир нече китапланы автору. Ол янгыз Анкарада тюгюл, США-ны Нью Джерси деген штатындагъы бырынгъы, айтылынгъан Пристон ва Уильям Патерсонну университетлеринде Осман империяны ва Тюркияны тарихине байлавлу лекциялар охугъан.

Гьали шо гюн Омер Туран булан болгъан ачыкъ лакъырны сизин тергевюгюзге беребиз.

  

– Омер бей, биринчилей сизге: «Хошгелдигиз!» – деме сюемен ва мени ватанымда сизин хошугъузну бузардай себеплер болмагъандыр деп бек умут этемен…

– Мен Дагъыстангъа биринчилей гелегеним. Мени алдыма гечортада туруп къаршылама чыкъгъан Камил бейни («Ёлдаш» газетни баш редактору) гёргенде, бу эллерде бек къонакъчыл адамлар яшайдыр деген ойлар тувду.

  

Айтагъаным, Истанбулдан самолётгъа гече вакъти миндим, янгы танг билине туруп, Хазар денгизни уьстюнде къызарып бир гёзел гюн чыгъып геле турагъан заманда   Магьачкъалада къондукъ. Шону мени учун бек агьамияты бар. Кавказда да, Дагъыстанда да шавлалы танг билинеген мюгьлетде мени юрегимде де гюнеш тувамы экен деп эсиме гелди.

Мен тарихчимен. Мени гьисабымда, Дагъыстан   Темиркъазыкъ Кавказны оьтген ва гьалиги яшавунда   бир айрыча гёрмекли ерни тута. Савлай Кавказны алгъанда, исламны «бешиги» биринчилей Дагъыстанда чайкъалма башлагъан. Ислам дин   Кавказгъа Дагъыстандан таба яйылгъан. Бу ерлерде гунлар ва башгъа тюрк халкълар оьзлени маканын къургъан. Дагъыстанлы суфийлер Осман империясында да белгили болгъанлар. Шо саялы мен кавказ тюрк-ислам культурасыны центры Дагъыстанда болгъаныма оьтесиз шатман.

Ахшам вакъти Камил бей бизин Таргъутавну башына алып барды. Биз   азан къычырагъан замангъа расландыкъ. Магъа шондагъы аламатлар бек таъсир этди, тамаша болдум. Шолай бир гьайран ругьландырагъан гьислер менде кёп йыллар алдын    Балкан ислам-тюрк культураны центры Сараевода да тувулунгъан эди. Онда османлыланы эсги къабурларыны уьстюне барып дуа да этген эдим. Арадан заманлар гетип, магъа шо гьисни янгыдан сезме имканлыкъ берген Севиндж ханумгъа ва Камил бейге бирдагъы керен разилигимни билдирме сюемен.

Мундагъы инсанланы юреклери эркинликден, рагьмулукъдан толгъан. Эртен вакъти мен ерлешген къонакъюйню балконундан стадионда къаркъарасын чыныкъдырып айланагъан жагьил уланланы, къызланы гёрюп, бек гёнгюм ачылды. Эгер де адамлар савлугъуну гьайын эте буса, гючлю, къуватлы болма сюе буса, оланы ругьу да сав-саламатдыр деп ойлашдым.

– Омер бей, сизин халкъара конференциядагъы къужурлу сёйлевюгюз османлыланы заманындан тутуп, бугюнлеге ерли Тюркияны яшавунда къатынгишилер жамият арада не ерни тутагъанына багъышлангъан эди. Гертиден де, къатынгишилени таъсири   шонча да уллу болгъанмы?

– Озокъда, асруланы бир-бирине тенг этме ярамай. Кёп зат жамият, эл гьаллардан гьасил бола болгъан. Тюркияда XVIII асруну ахырында бары якъдан дегенлей гючлю алышынывлар башлана. Асгер къурумларда, билим беривде, юрт, шагьар яшавну къурувда ал бетге эргишилер чыгъа. Къатынгишилени бир затгъа да ихтиярлары болмагъан. Муна шо заман, къатынлар пысып турма герек деген девюрлерде, бирден оланы гьаракаты гючлене. 1850-1860-нчы йылларда къатынгишилер билимлер алып, муаллимлени ишин юрютме башлайлар, жамиятда олагъа сюйсе де, сюймесе де, къулакъасма борчлу болалар. Демек, гьали болгъанча бирев де тергев этмейген къавум бирден башын гётерген. Шолайлыкъда, аста-аста къатынгишилер де гьар затгъа ихтиярлы болалар. Шо вакътилер оланы биринчи уьстюнлюгю, эгер эркек агьлю черинден айырылмайлы, бирдагъы тиштайпа булан къошулма сюйсе, огъар къатынындан ихтияр алма тюше болгъан. Олар эренлени алдына къатты талаплар салып, сонг ожакъ къуралар.

Тюрк республиканы кюрчюсюн салгъан Ататюрк къатынгишилеге кёп ихтиярлар берген. Алда янгыз динни адатларына гёре эрге бара болгъан. 1926-нчы йылда уьйленивню масъаласын пачалыкъ бойнуна ала. Къатынлар къошулувгъа ва айырылывгъа оьз ихтиярлы болалар. Оланы яшларына да бир тюрлю ихтиярлар бериле.

Ататюрк шо йылларда къатынгишилени пачалыкъ къуллукълагъа къуршама башлай. Ону оьзюню яшлары болмагъан. Амма ол етим, чарасыз ожакълардан 8 къызъяшны алып сакълай, тарбиялап, билим бере. Ататюркню бир къызы Сабиха   Гёкчен белгили пилот болгъан. Ону аты Истанбулдагъы аэропортгъа да къоюлгъан. Сабиха оьзге къызлагъа да уьлгю болуп токътагъан. Ондан къайры, Афет Инан деген къызы Европада диссертациясын якълап, философия илмуланы доктору болгъан. Шо да–кёп уллу иш.

Алда къызъяшлар да, уланъяшлар да айры-айры охугъан. 1927-29-нчу йылларда барысына да бирче охумагъа имканлыкълар яратыла. Гьеч бир зарал, яманлыкъ болмагъан. Сонг да, къатынгишилер сайлавларда ортакъчылыкъ этип, оьз арасындан депутатлар сайламагъа ихтиярлы болду. Къатынгишилени арасында оьр пачалыкъ къуллукълагъа оьрленгенлер аз тюгюл. Тюзюн айтгъанда, ихтиярлар бермек–бир масъала, тек шолар барысы да кютюлеми–башгъа масъала. Берген ашны ашамакъ – бир масъала, башгъа масъала, эгер шону толу кюйде къаркъаранг къабул этип ишлетип болмай буса.

–Тюркия давлар-явларда къоччакълыгъын гёрсетип, кёп пачалыкълар учун уьлгю болуп гелген. Къатынгишилени ихтиярларын якълавда шолай даражалы пачалыкъ болгъан деме яраймы?

–Ярай. Мисал учун, Мераль Акшенер 1996–97-нчи йылларда Тюркияны ич ишлер министри, сонг да 2007–2015-нчи йылларда парламентни председателини заместители де болду. Артдагъы сайлавларда Милли гьаракатны партиясына ёлбашчылыкъ этмеге кандидатурасын салып, утдурду. Артда 2017-нчи йылда оьзюню политика гючюн жыйып, «Яхшы партия» (Iyi parti) къуруп, ону ёлбашчысы болуп чалыша.

Ататюрк къатынгишилени жамият яшавгъа къуршамакъ учун кёп уллу иш этген. Бугюн теппе-тенг кюйде школаларда, университетлерде къызлар, уланлар охуй. Шо бизин гележекге умутлар булан къарама кёмек эте. Билим берив тармакъ аслу ерни тута. Бу ишлер бир гюнден тюгюл, аста-аста гезиги булан яшавгъа чыгъып тура. Шоланы барын да эсгерип, мен оьтгерилген халкъара конференцияда англатма къарадым.

Осман империяны заманындан тутуп, гьалиги Тюркиягъа ерли башында ону кюрчюлендирген Ататюрк булан кёп тарихи сынавлардан оьтген. Политика якъдан башгъалыкълар болса да, амма биз бир культурасы булангъы халкъбыз.

Кёп асрулар бою биз бир-биревге бек ювукъ болгъанбыз. Бир-бирибизни яхшы танымакъ, билмек учун сизден Тюркиягъа, ондан да Кавказгъа кёп алимлерибиз, гёрмекли адамларыбыз гелип-гетип къатнаса, нечакъы да пайдасы болур. Биз мундагъы бары халкъны тилин англамасакъ да, амма бир-биревню юрегин англайбыз. Шулай конференциялар бир-бирибизни таныма, сынав топламагъа кёмек эте.

– Сиз уланым Америкада яшай деп эсгердигиз. Агьлюгюзню гьакъында хабарлап, охувчуларыбыз булан да таныш этсегиз маъналы болур эди.

– Мени уллатамны атасы – чергес мугьажирлени тухумундан болгъан, Кавказ давну заманларында Тюркиягъа гелип, Чорумда ерлешген. Олжамны ана яны да Кавказдан чыкъгъан, атасыны тайпасы буса – Балкандан. Олар Измирде ер тапгъанлар. Биз барыбыз да Осман империясыны къанатларыны тюбюне сыйындыкъ. Мен Анкарада, сонг Бельгияда охудум. Биз агьлюбюз булан онда таныш болгъан эдик. Биз бир тюрк тилде къатнайгъан экев яшав ёлдашлар болуп, бир-бирибизни якълай эдик. Бизде, тюрклерде, «once yolda –sonra yol» деп айта. Айтагъаным, бир башлап ёлдашлар, ёлавчулар болдукъ, сонг ёлгъа тюшдюк–агьлюню ёлуна. Гьали буса магъа «Ёлдашны» редакциясында бек арив ва онгайлы. Бизин уьч уланыбыз бар, олар Америкада охуйлар, ишлейлер. Мен оьзюм Анкарадагъы Ювукъ Гюнтувуш техника университетде ишлеймен, лекциялар охуйман. Кёп йыллар мен Американы Нью Джерси деген штатындагъы Пристон, Уильям Патерсонну университетлеринде де чалышдым.

–Сиз нече тюрлю тыш тиллени билесиз?

–Мен ата-бабаларымны чергес тилин бираз билегенден къайры, ингилис, фламанд, фарс тиллеринде эркин кюйде къатнама боламан. Аслу гьалда ингилис ва фламанд тиллени къоллайман, язаман.

–Омер бей, сиз къумукъланы тарихи булан нечик таныш болдугъуз?

–Тюзюн айтсам, бизин къачан да савлай Темиркъазыкъ Кавказны тарихи тергевюбюзню тарта эди. Тек ата-бабаларыбыз бизге Кавказны гьакъында бир зат да хабарламай эди. Бизин къысматыбызны гьакъында мен сонггъа таба билме башладым. Уллуларыбыз чергес тилинде сёйлей эдилер, тек бизге ана тилни уьйретмедилер. Гьар ерде охуйгъанда, имам Шамилни гьакъында, ол ким болгъанны билдим. Биз огъар бек абур этебиз. Бу бизин Кавказда 72 тюрлю халкъ яшай. Барыны да оьзлеге хас культурасы, тарихи бар. Тек биз барыбыз да бир культураны инсанларыбыз. Кавказны уьстюнде даим гюн янып турсун, мен сизге барыгъызгъа да бек гьюрмет этемен.