Дагъыстан адабиятына терен харш салгъан язывчу

   Камал Абуковну 80 йыллыгъына


 
Ботаюрт школада китапхананы заведующийи болуп ишлейген заманым. Бир къуллугъум болуп учительскийге гирдим. Къарайман: онда мен танымайгъан бир яш гиши бар, гёммек гёзлю, саргъылт чачлары – школаны тергеме гелген бир орус гишидир деп ойлашдым. Тек ол тап-таза къумукъ тилде сёйлей. Сонг англадым – ол Камал Абуков экен. Ону къардашы чагъаротарлы Магьаммат Фейзуллаевич Абуков шо вакътиде Ботаюрт орта школаны директору эди, ону къатыны ботаюртлу Умукюрсюн Бамматовна школабызда муаллим болуп ишлей эди. Камал оланы гёрме гелген болгъан экен.



Гьасиликалам, мен эшитип, хабарларын охуп таныйгъан язывчу К.Абуков булан шо заман таныш болдум ва шо гюн-бугюн ону булан яхшы ювукъларбыз. СССР-ни илмулар академиясыны Дагъыстан филиалында ва Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетде бирче ишлеп де турдукъ. «Халкъ да гьур-гьур, мен де шур-шур» дегенлей, язывчулукъ иш булан да машгъул болгъаным саялы, «Дослукъ» («Адабият Дагъыстан»), «Тангчолпан» журналны баш редактору болуп, Дагъыстанны язывчуларыны правлениесини председателини заместители болуп ишлейген Камал Абуков булан кёп ёлукъгъанбыз. Айтагъаным, бир-бирибизни яхшы таныйбыз, ону кёмеги де магъа аз тиймеген.



Яшда гёрген яшынмас дегенлей, мени де яш заманларым эсге гелип къала. Ботаюртда болгъан Камал булангъы танышлыгъыбыздан сонг бир къуллукъ болуп Магьачкъалагъа бардым (ону булан таныш экениме оьктем де болагъан орта школаны янгы битдирип турагъан жагьилмен чи), Камал ишлейген ерге де бардым. Ол мени бек сююп къаршылады, кёп заман биз хабарлагъан сонг ол магъа: «Гече бизде къаларсан», – деди. «Я, олай-булай», – десем де, ол мени оьзю яшай­гъан бир квартирге элтди. Ашдан-сувдан, лакъырдан сонг: «Мен язгъан бир янгы хабарым бар, шо нечик экен, тынглап къараймысан?» – деп сорады. Мен де, озокъда, сююне туруп рази болдум. Мен огъар пайдалы болар затланы айтып болар деп тюгюлдюр (яшман чы), яратывчулукъ иш нечик экенни магъа танытмакъ учундур – ол шо хабарын охуду: «Шу ери, о ери нечикдир, нечик этсе яхшы болар?» – деп де сорай турду. Гьасили, чебер асар деген зат нечик тувулунагъанны, нечик ону уьстюнде язывчулар ишлейгенни магъа биринчи гёрсетген адам Камал болду.



Мени, Забит Акавовну, Камал охутгъан башгъаланы тыш гёрюнюшюн, бет-келпетин гёргенлер тамашалыкъ этмек де бар. Дагъыстан пачалыкъ университетинде ол бизге дарс берип де ишледи, яхшы билимли адам экенин гёрюп, ол оьзю университетде охуп битгендокъ, ону онда дарс беривчю этип де салалар. Бизден 3–4 йыл уллу буса да, биз ону студентлери де болдукъ ва гьали де шону разилик булан эсгеребиз.



Къумукъ адабият бютюн дагъыстан прозаны кюрчюсюн салгъан милли прозаланы аслусу десе, къопдурув болмай: савлай Темиркъазыкъ Кавказда биринчи роман «Аманхорну» къумукъ язывчу Абдул-Гьюсейн Ибрагьимов-Къызларлы язгъанны, Нугьай Батырмурзаевни повестлерин, Аяв Акавовну, Аткъайны ва кёп-кёп башгъаланы эсгерме болабыз. Шолай бай адабият мердешлери бар буса, янгы язывчулагъа, бир якъдан, уллу кёмек болуп токътай, биревю якъдан буса, уллу жаваплыкъгъа да тарта. Неге тюгюл, алдын язгъанлардан уьйренме де герек бола, оланы харшын къуп-къуру таптап турма да ошамай, бажарыла туруп, янгы харшлар салма да, янгы оьрлюк­леге гётерилме къаст этме де тюше. Шо буса тынч иш тюгюл. Уьстевюне, бютюн Россия, гьатта бютюн дюнья адабиятланы тюнегюнгю ва бугюнгю гьалларын, оьсген даражаларын билме герек. Камал Абуковда шо якъдан пагьму да, билим де (ол профессор болгъаны негьакъ тюгюл чю) асламындан бар.



Дагъыстан адабиятына К.Абуков этген айрокъда уллу къошум – мен ойлашагъан кюйде, ол лирика, юрегин охувчулагъа теренден ачагъан хабарланы ва повестлени гёрмекли уьлгюлерин яратгъанлыкъ. Ону бир-бир асарларыны атларын эсгерип къойсам да, кёп затны англатадыр: «Къартны гёзьяшлары», «Анангны умутлары уллу эди», «Гьёкюнч», «Оьлген къызъяш зайыпмы яда бизбизми – сав къалгъанлар?», «Атъёкъ къушну тавушу», «Мен гюнагьлыман, Марьям» …



Артда эсгерген повестни мен айрокъда бек ушатаман, Камал оьзю де шолай ушата бугъай. Шо повестге гёре А-П. Салаватовну атындагъы Къумукъ пачалыкъ музыкалы-драма театрында спектакль салынгъанлыкъ да, ол орусчагъа гёчюрюлюп, Магьачкъалада ва Москвада чыкъмакълыкъ да, озокъда, негьакъ тюгюл.



Сюрюнмейген аякъ ёкъ, янгылмай­гъан яякъ ёкъ деп айтыла, янгылыш иш этип къоймайгъан инсан ёкъдур, тек шо ишине гьакъ юрекден гьёкюнгенине оьзгелеге аян этип айтма, айрокъда оьзю гюнагьлы адамгъа геч деп тилеме ким де болмай. Шо «канзиден» гётерилип, оьтюп болмакъ эркеклик де дюр деме ярай. Шо абатны алма бажаргъанлыкъ адамны намус, эдеп-къылыкъ даражасын да гёрсете. Камалны повес­тини баш игити шолай адам, тек шо абатны ол алгъынча нече тюрлю юрек къыйналывлардан, шекликлерден, эки янсыллыкълардан оьтме тюшгенни охувчу инанардай чебер кюйде суратлап бажармакъ учун язывчулукъ гьюнер герек бола. Шо да К. Абуковда толу даражада барны повестни охугъанлар оьзлер де сезгендир. Юрек назиклик, гишини къы­йынлыкъларын оьзюнюкилер йимик сезип болмакъ, къылыкъ, эдеп деген анг­лавланы лап оьрге салмакъ – бу хасиятлар, адатлар, ёл-ёрукълар къумукъларда гьар заманда да оьрге-тёрге салына гелген, тек гьалиги заманда сав дюньяда да, аз-кёп болсун, бизде де «учузлаша» бара. Шулай девюрде шо масъаланы гётермек, чебер сёзню гючю-къудраты булан оланы чечме къаст этмек­лик – бизин заманны лап аслу талапларыны бириси болуп токътагъан. Камалны асарлары да шо агьамиятлы ишге оьз къошумун эте.



Тек К. Абуков, озокъда, янгыз шо къайдада язылгъан асарлар булан дазуланып къалмай. Ону таныйгъан, ону булан къатнагъан адамлар эс этгендир: ол масхара-иланкъы этме де уста адам, кюлемсиреп тюгюл, иржайып. Шо усталыкъ ону чебер асарларында да арив гёрюне.



Камал дагъыстан адабиятында салгъан терен харшланы арасында, озокъда, критиканы эсгерме герек. Къумукъларда шо жанр да яхшы оьсген, шо ёлда кёп иш этген Камил Солтановну Камал оьзюню бир устазы гьисапда эсгере бола. Критика-танкъыт этив иш къайсы тармакъда да тынч иш тюгюл, мен ойлаша­гъан кюйде, айрокъда адабият, чебер яратывчулукъда. Критиклени мен докторлар булан тенглешдирер эдим: докторлар адамны къаркъарасына гелме болагъан аврувланы алдын алма къаст этелер, авруп къалса буса, сав этме чалышалар. Адабият-критиклер буса, докторлар этеген ишлеге ошаш гелеген ишлени этип, язывчуланы бир-бирде юреклерин авуртдурмагъа тюшюп къала, неге тюгюл, герти критик­лени мурады – авуртдура туруп буса да, чебер асарлар арив болуп чыкъмакълыкъ. Докторлагъа да, критиклеге де башлап хатири къалагъанлар ёлукъмай къалмай, тек шолайлар да эрте-геч оьзлени гьайын этип, оьзлеге яхшылыкъ ёрап шо аччы «дарманлар» да берилгенни, авуртагъан «операциялар» да этилгенни англайдыр. Камал буса критика асарларын тарыкъда йымышакъ кюйде, тийишли болуп къалса буса, темирни керти йимик мукъаятлы этип яза. Ону теорияны, эстетиканы билеген оьр даражасына буса бирев де шеклик этмейдир.



Амма Камалны кёбюсю асарлары язывчуланы олагъа ла­йыкълы даражада макътап язылгъан, ол «Балюртну ярыкълары» деген китабында «Савлагъа абур этип, оьлгенлени къызгъанып» деген юреклеге тиеген баш салып, А-П. Салаватовну, Б. Астемировну, Къазияв Алини, А. Аявну, А. Къурбановну, А-В. Сулеймановну, Аткъайны, Ю. Алимхановну, К. Султановну, Анварны, Ш. Альбериевни яшавуну ва яратывчулугъуну гьакъында арив язгъан.



К. Абуковну Магьачкъалада ва Москвада орус тилде чыкъгъан китапларын айрыча эсгерме сюемен. Неге тюгюл, ол биринчилей, шо китапланы пикру-ой якъдан яхшы теренден алып, оруслардан къалышмайгъан таза ва бай орус тилде язгъан. Экинчилей, шо китаплар булан ол савлай Россиядагъы охувчуланы бизин адабиятыбыз ва яшавубуз булан таныш эте: «За литературу воспитывающую», «У костра, заженного М.Горьким», «На посту», «Выход на магистраль», «Ступени рос­та», «Луна во сне», «И судный день впереди», «Не стало бы хуже», «Разноязычное единство: обретения и потери…», «Поэзия Р.Гамзатова в контексте нравственных исканий ХХ столетия», «Представляя державу в целом». Ол, сонг да орус тилге гёчюрюп, А-П. Салаватовну пьесаларын биринчилей чыгъара.



Камал Абуковну яратывчулугъу кёп бай, ону толу кюйде суратлама бир макъалада, озокъда, кюй ёкъ. Мунда сёзюмню тамамлай туруп, шулай эсгерейим: ол Дагъыстанны халкъ язывчусу, СССР-ни язывчуларыны союзуну савгъатына лайыкълы болгъан, С. Стальскийни атындагъы республика премиясыны лауреаты, филология илмуланы доктору, профессор.


 

 


Абдулгьаким Гьажиев,


профессор.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля